ارتقای ارزش افزوده صادرات با تولیدات ۵ گروه صنعتی
۳۶ گروه کالای صادراتی اولویت‌دار از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت براساس شاخص‌های درصد جایزه صادراتی، میزان ارزش افزوده و «های‌تک» بودن تعیین و به دولت ارائه شده است.
در این فهرست ۵ گروه کالایی دانش‌محور از جمله «صنایع با فناوری بالا و دانش‌بنیان»، «تجهیزات و ماشین‌آلات صنعتی»، «تجهیزات الکترونیکی»، «تجهیزات پزشکی» و «قطعات خودرو» در صدر اولویت‌های صادراتی کشور قرار گرفت.
ضریب جایزه صادراتی یکی از اولویت‌های در نظر گرفته برای تهیه فهرست کالای صادراتی بوده، به‌طوری که برای تهیه این جدول اولویت نخست به محصولاتی با ضریب جوایز صادراتی ۳ درصد اختصاص یافته و پس از آن کالاهایی با درصد جایزه صادراتی ۲/۵، ۲، ۱/۵، ۱ و ۰/۵درصد قرار گرفته‌اند. براساس دسته‌بندی انجام شده صنایع های‌تک، قطعات خودرو، ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی، تجهیزات آزمایشگاهی و پزشکی و… در اولویت نخست با درصد جایزه صادرات ۳ درصد قرار گرفته‌اند که بالاترین سهم صادرات را به خود اختصاص دادند، پس از آن خودرو، لوازم خانگی، دارو و پوشاک در گروه دوم قرار گرفته و در گروه بعد نیز صنایع غذایی، محصولات نساجی و محصولات آرایشی و بهداشتی در نظر گرفته شده است.
با نیم‌نگاهی به جدول اولویت‌بندی کالای صنعتی متوجه می‌شویم که افزایش ارزش افزوده صنعتی مهم‌ترین هدف این اولویت‌بندی است، صادرات صنعتی جهان در سال ۲۰۱۴م نیز حاکی از این است که حدود ۵۰ درصد صادرات صنعتی مربوط به صنایع با دانش فنی بالا و پیشرفته بوده است.
از بین این صنایع بیشترین سهم مربوط به تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی، ماشین‌آلات و رآکتورهای هسته‌ای و وسایل نقلیه است اما بررسی آمارهای صادراتی کشور نشان‌دهنده این نکته است که بیشترین سهم صادرات صنعتی کشور در سال‌های گذشته مربوط به صنایع مواد شیمیایی، ساخت کک، فرآورده‌های حاصل از تصفیه نفت، ساخت فلزات اساسی، محصولات غذایی و انواع آشامیدنی، ساخت سایر محصولات کانی غیرفلزی و محصولاتی از لاستیک و پلاستیک بوده که این محصولات حدود ۹۰ درصد صادرات صنعتی کشور را پوشش می‌دهد.
فناوری‌های نو، نوک پیکان رقابت‌های صنعتی
به همین منظور در جهت هدایت تولید به سمت صنعتی شدن و قرار گرفتن در جایگاه مناسب جهانی، وزارت صنعت، معدن و تجارت توجه بیشتری به تولید محصولات با ارزش افزوده بالا و دانش‌محور داشته است.
مقایسه آمار واردات و صادرات در بخش صنایع های‌تک در یک دهه گذشته نشان از تقاضای بالا برای این محصولات و نبود کالای رقابتی مناسب در داخل دارد. آرمان خالقی، عضو خانه صنعت، معدن و تجارت در گفت‌وگو با صمت با تشریح ظرفیت‌های موجود در صنایع پیشرفته گفت: «رتبه هشتم ایران در صنعت نانو و رشد ایجاد شده در صنایع هوافضا، بیوفناوری و… در سال‌های اخیر حاکی از ایجاد ظرفیت‌های مناسبی است که حمایت از آن به تولید محصول صادرات‌محور منجر می‌شود بنابراین تعیین صنایع پیشرفته‌ای همچون نانو و زیست فناوری به عنوان اولویت نخست می‌تواند به بازاریابی و ورود سرمایه‌گذاران به این بخش کمک کند. »
وی با بیان اینکه فناوری‌های نو، نوک پیکان رقابت‌های صنعتی در جهان است، اظهار کرد: «به علت اینکه سرعت تغییرات در این بخش بسیار بالاست، سیاست‌گذاری درآن باید چابک باشد تا عمر محصول زود تمام نشود. درصورتی که به شیوه سایر صنایع از این بخش حمایت شود نوشدارو پس از مرگ سهراب خواهد بود و نتیجه چندانی نخواهد داشت. »
توسعه صادرات «های‌تک» در گرو بازاریابی
مهدی پورقاضی، نایب‌رییس کمیسیون صنایع اتاق بازرگانی تهران درباره وضعیت کنونی گفت: «درحال‌حاضر بیشتر صادرات کشور توسط میعانات گازی آن هم به دلیل پرداخت یارانه به خوراک انجام می‌شود بنابراین ارزش افزوده صادراتی در کشور بسیار اندک است از این‌رو تعیین اولویت در صورت ایجاد ظرفیت‌های لازم به افزایش ارزش افزوده صادراتی کمک چشمگیری خواهدکرد. صنایع پیشرفته برای گسترش صادرات قبل از ایجاد ظرفیت تولید نیاز به بازاریابی دارند. درحال‌حاضر از نظر دانش فنی در کشور جایگاه مناسبی داریم اما به دلیل نبود تقاضا برای تولیدات داخلی بخش تولید با چالش‌هایی مواجه است. »
ناتوانی در رقابت، عامل ضعف در ۳ گروه کالای اولویت‌دار
دومین اولویت گروه کالای صادراتی صنعت ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی و پس از آن تجهیزات الکترونیکی و تجهیزات پزشکی است. می‌توان آنها را به نحوی صنایع بین رشته‌ای دانست که مهم‌ترین چالش در این زمینه ضعف دانش است.
درحال‌حاضر تولیدات مناسبی در بخش صنایع پزشکی انجام می‌شود اما چالش اصلی تولید محصولات پیشرفته پزشکی است. خالقی با اشاره به توان ایران در این ۳ بخش گفت: متاسفانه این بخش‌ها به خوبی پاسخگوی نیاز کشور نبوده و با وجود تولیدکنندگان قوی در آنها به دلیل ضعیف عمل کردن طراحی صنعتی تجهیزات صنعتی بروزی تولید نمی‌شود به همین دلیل توان مناسبی برای رقابت‌پذیری صنعتی و صادرات محصول وجود ندارد اما ارزش افزوده بالا باعث شده که این بخش‌ها در اولویت صادراتی قرار گیرند بنابراین لزوم برنامه‌ریزی برای ایجاد ظرفیت‌های جدید و تولید کالای رقابتی در این بخش احساس می‌شود.
وی مهم‌ترین ضعف در تجهیزات صنعتی، الکترونیکی و پزشکی را ضعف در دانش‌های بین رشته‌ای عنوان کرد و گفت: «در گذشته این بخش‌ها متکی به مهندسی معکوس و واردات بوده است به همین دلیل درحال‌حاضر صادرات چشمگیری در این زمینه انجام نمی‌شود با این حال تولیدات مناسبی در زمینه تجهیزات پزشکی و مکانیکی انجام می‌شود اما میزان آنها با وجود بازار مناسب در داخل و کشورهای همسایه چندان جالب توجه نیست بنابراین با بازنگری در محصولات میان‌رشته‌ای و توجه به این بخش‌ها می‌توانیم شاهد رشد صادرات باشیم. »
ظرفیتی عظیم اما با ارزش افزوده اندک
پس از گروه کالاهای دانش‌محور گروه کالایی پوشاک، صنایع غذایی و صنایع آرایشی و بهداشتی قرار گرفته است؛ صنایعی که قدمت زیادی در ایران دارند و واحدهای صنعتی بسیاری در این بخش‌ها مشغول فعالیت هستند اما ارزش افزوده پایین‌تر و اشباع بازار در جهان این بخش را در اولویت‌های پایین‌تر قرار داده است.
در همین زمینه یک عضو خانه صنعت، معدن و تجارت گفت: «با وجود آنکه در این زمینه ظرفیت‌های مناسب و زیرساخت‌های با سابقه‌ای در کشور برای توسعه وجود دارد اما میزان ارزش افزوده حاصل از تولید این محصولات به اندازه محصولات با دانش بالا نیست. این صنایع نیاز به مواد اولیه بسیار دارد در حالی که صنایع پیشرفته با اندک مواد اولیه و یک دانش فنی پیشرفته ارزش افزوده بالایی تولید می‌کند به همین دلیل رقابت جهانی بیشتر در بخش‌های با فناوری پیشرفته وجود دارد. »
تحقق فهرست اولویت‌ها در گرو زیرساخت صادراتی
بر اساس طبقه‌بندی انجام شده در بخش‌های با اولویت بالا توان کمتری نسبت به اولویت‌های پایین‌تر وجود دارد بنابراین صادرات بر مبنای این فهرست نیازمند برنامه‌ریزی جامعی است که تمام برنامه‌ریزی‌های صنعتی اعم از هدف‌گذاری‌ها، طرح‌های توسعه و ارائه تسهیلات باید برمبنای این فهرست انجام شود. علاوه بر این نیاز به زیرساخت‌های صادراتی از نخستین اقدامات لازم برای توسعه صادرات کشور است.
نایب‌رییس کمیسیون صنایع اتاق تهران نیز با تاکید بر اینکه بدون تامین زیرساخت‌های صادراتی تحقق این اولویت‌بندی ممکن نخواهد بود، گفت: «توسعه صادراتی در گرو تامین زیرساخت‌هایی همچون تامین تجهیزات گمرکی، راه‌اندازی خطوط سبز گمرکی، ایجاد خطوط اعتباری برای واحدهای صادراتی، ایجاد پنجره واحد و… است و بدون این موارد هیچ برنامه صادراتی محقق نخواهد شد.
برای نمونه در صورت نبود یک گمرک تخصصی در زمینه فناوری‌های پیشرفته به طور قطع در صادرات این محصولات با چالش مواجه خواهیم شد. »پورقاضی با اشاره به الزامات توسعه صادرات در تمام بخش‌ها گفت: «در کنار تعیین اولویت‌ها گسترش بازاریابی، بهبود ساختار تولید، افزایش کیفیت و کاهش قیمت تولید از الزامات اساسی توسعه صادرات صنعتی است.
به عبارتی دیگر دولت باید برنامه‌های صنعتی و حمایتی خود را مبتنی بر این اولویت‌ها در نظر گیرد و تسهیلات و خدمات را براساس آنها ارائه دهد. از سوی دیگر تولیدکنندگان نیز برنامه‌های خود را باید براساس نیاز بازارهای جهانی و با استانداردهای بالا تعریف کنند. »
بنابر این گزارش، به گفته کارشناسان برای تحقق این اهداف و شکل‌گیری صادرات براساس اولویت‌ها راه طولانی در پیش است که لازمه آن برنامه‌ریزی و ارائه تسهیلات حمایتی برای افزایش ظرفیت و ایجاد بازار در این زمینه‌هاست. با توجه به رشد علم و فناوری در کشور، زیرساخت‌های لازم در کشور فراهم است اما مشکلاتی از قبیل قیمت تمام‌شده و نبود تقاضا برای تولید داخل و ضعف در دانش‌های میان‌رشته‌ای مانع رشد این بخش‌ها شده است.
