از فرش تا قالی؛ تفاوت میان بافته های ایران زمین

فرش کلمه ای عربی است که می تواند برای هر گستردنی استفاده شده و به معنای بساط افکنده است. لذا برای تفکیک نوع آن همیشه بعد از فرش پسوندی بر آن اضافه خواهد شد تا ویژگی و کاربری آن آشکار شود.

    به غیر از قالی تعداد دست بافته های این حرفه بیش از ۵۰ نوع است که اکثریت آن کاربری فرش را داشته و بقیه برای زندگی دارای کاربرد خاص و حائز اهمیت است. تفاوت از اینجا آشکار می شود که به هر گستردنی قالی نمی گویند، ولی به هر گستردنی فرش می گویند. مانند گلیم، جاجیم، ورنی، پلاس، زیلو، گبه، خرک، پشتی، کلگی، کناره، ذرع و نیم، قالیچه و… .

    این در حالی است که فقط یکی از تمام این بافته ها قالی یا همان فرش دستباف خودمان است که باید دارای مشخصاتی چون تار و پود و پرزدار باشد و پرزها دورتادور تارهای فرش گره خورده باشند. اما تعاریف مهم ترین بافته های کشورمان به صورت زیر است:
    
    جاجیم

    جاجیم فرشی است ضخیم شبیه گلیم که راه راه و رنگین بافته می شود و به عنوان زیرانداز مورد استفاده قرار می گیرد. آن را از نخ های رنگین پنبه ای یا پشمی و بعضا از کرک می بافند. بهترین جاجیم در بین ایلات و عشایر بویژه ایلات ترکمن و نیز آذربایجان و کردستان بافته می شود. انواع این نوع زیرانداز عبارتند از: جاجیم پشمی یا پشم در پشم، جاجیم پشم و پنبه که تار آن از نخ پنبه و پود آن از نخ پشم است، جاجیم ابریشم و پنبه که تار آن از نخ پنبه و پود آن از نخ ابریشم است و جاجیم ابریشمی یا ابریشم در ابریشم که بسیار کمیاب و تزئینی است.
    
    گبه

    این بافته نیز نوعی قالی است؛ یعنی به غیر از تاروپود، پرز هم دارد اما فرش فروشان موقع تقسیم بندی انواع قالی، گبه را به عنوان قالی حساب نمی کنند و آن را یکی از انواع فرش ها معرفی می کنند؛ شاید چون ضخامت پرز و طول گره آن نسبت به پرز انواع قالی، بسیار کلفت تر و بلندتر است.
    گبه دست بافتی مخصوص عشایر بوده و البته امروز به شکل سفارشی در کارگاه های قالی بافی شهری هم تولید می شود. گبه نقشه ندارد و طرح هایش ذهنی است؛ یعنی بافنده، براساس ذهن خود یا منظره ای که می بیند، نقش حیوان، آدم و درخت یا حتی اشکال هندسی را می بافد. اندازه گبه معمولااز یک و نیم تا چهار و نیم متر است و بزرگ تر از این متراژ را تقریبا نمی توانید در بازار پیدا کنید
    
    پلاس

    این نوع فرش که در قدیم بیشتر در زندگی روستاییان کاربرد داشته، امروزه دیگر کمتر کاربرد دارد و کمتر بافته می شود. پلاس فرشی است که در آن تار و پود، هر دو پنبه ای هستند. پیش از این، نوعی پلاس در بیشتر روستاهای ایران بافته می شد که تار آن از نخ پنبه ای بود و پود آن از رشته های باریک شده لباس های کهنه روستاییان.
    
    نمد و حصیر

    این دو زیرانداز را هم جزو فرش محسوب می کنند. البته امروز به غیر از محل تولید، در مناطق دیگر کمتر کاربرد زیرانداز را دارد. حصیر در مناطقی که در آن درخت نخل یا نی می روید، بافته می شود و با آن چیزهای مختلفی از فرش و سفره گرفته تا کیف و ظرف می بافند و نمد هم نوعی از فرش محسوب می شود که از فرورفتن و به هم چسبیدن پشم شتر به وسیله مالش دادن و فشار آنها به هم شکل می گیرد، اما در این نوع فرش خبری از گره و تار و پود نیست بلکه هرچه هست در هم تنیده شدن است.
    
    گلیم

    گلیم که شاید برای همه ما نامی آشناست به زیرانداز و بافتنی بدون پرز می گویند. در بافت این نوع فرش، پودها از میان تارها رد می شود. گلیم انواع مختلفی دارد که هر نوعش زیبایی مخصوص به خود را دارد. بعضی از انواع گلیم پر زحمت بافته می شود، در نتیجه گران تر است و بعضی ساده تر بافته می شود و ارزان تر هم در بازار عرضه می شود.