بررسی برخی از عوامل موثر در حفظ و نگهداری کیفیت فرش و کفپوش ها- قسمت دوم

خلاصه قسمت اول مقاله
تولید فرش ماشینی و موکت از رشد نسبتاً بالایی برخوردار می باشد و توسعه زیادی در زمینه‌های مختلف داشته است. فرش های تولید شده با الیاف مصنوعی به ندرت مستهلک می گردند اما در ظاهرجذابیت خود را به علت کثیف شدن از دست می دهند. ۸۰ درصد از کثیفی های موجود بر روی کفپوش ها ناشی از آلودگی هوا و عبور و مرور بر روی آن ها می باشد. ترکیبات کثیفی ها شامل ۸۵-۹۵ درصد لکه های خشک و ۵-۱۵ درصد لکه های چرب می باشند.
عوامل آسیب رسان به کفپوش ها  
عوامل آسیب رسان به فرش  و موکت را می توان به دو گروه کلی عوامل زنده و غیر زنده دسته بندی کرد. عوامل زنده شامل انسان، حشرات، قارچها، جلبکها و خزه ها، گل سنگها و جانوران (موشها) می باشد. انسان با عدم دقت در حمل و نقل، رعایت نکردن اصول بهداشتی و نکات ایمنی، غیراصولی انبار کردن و استفاده نادرست موجب صدمه به کفپوش می گردد. مهمترین حشره ای که به قالی آسیب می رساند، بید می باشد. عوامل غیر زنده آسیب رسان به کفپوش ها شامل وضعیت آب و هوا (میزان گرما و رطوبت)، نور و آلودگی های جوی می باشند.
عوامل کثیف کننده کفپوش ها
به طور کلی کثیفی ها به سه دسته محلول در آب، مانند شکر، نشاسته، نمک و سایر مواد قابل حل در آب، قابل برداشت توسط آب و مواد شوینده، موادی همچون چربی، روغن حیوانات و گیاهان و غیرقابل برداشت توسط آب و مواد شوینده  از جمله  ذرات شن، خاک رس، کوارس (ترکیب معدنی سیلیس)، فلدسپات (سیلیکات المینیوم ترکیب شده با دیگر عناصر)، سنگ آهک (کربنات کلسیم)، سنگ گچ و کربن. کثیفی های غیر محلول همچنین ناشی از الیاف سلولزی پوشاک ها، محصولات کاغذی، علف و تکه های برگ الیاف پروتئینی ناشی از لباس انسانها و ریزش موی حیوانات می باشند.
روش های مقابله با عوامل آسیب زا و کثیفی ها
۱.زدودن گرد و غبار از میان پرزهای کفپوش ها بهترین راه برای از بین بردن عوامل آسیب زا می باشد. کفپوش هایی که در محلهای پر رفت و آمد، هر روز و آن هایی که در محل های دیگر قرار گرفته اند، باید هر هفته جارو شوند.
۲. عامل دیگر نگهداری موثر منسوجاتی که کفپوش می باشند زدودن لکه ها می باشد. برای جلوگیری از هرنوع مشکلی هنگام برطرف نمودن لکه ها، باید جنس کفپوش، نوع لکه و مشخصات لکه و مواد متشکله آن را تعیین کرده و از حلال مناسب برای بر طرف کردن لکه استفاده شود.

۳. شستشوی فرش
در روش های سنتی شستشوی فرش و موکت، کفپوش کاملاً خیس می شود و در نتیجه نیازمند عملیات خشک کنی می باشد. خیس شدن زیاد فرش موجب بسیاری از مشکلات می شود. از جمله طولانی بودن زمان مرطوب ماندن فرش. این مسئله در نهایت موجب بالا رفتن رشد قارچ ها و باکتری ها در کفپوش می گردد. در فرش های حاوی الیاف پنبه رطوبت موجب پوسیدگی می شود. فرشی که بیش از ۲۴ ساعت خیس بماند تمام این مسائل را پیش رو دارد. البته بهترین روش شستشو در مورد فرش های قدیمی و قالی های نفیس شستشوی دستی آن ها می باشد زیرا نیازمند دقت و توجه خاص در هنگام شستشو می باشند. دیگر روش های معمول به قرار زیر می باشند:  

شامپو کردن
در این روش، شامپو بر روی فرش ریخته می شود و توسط یک برس با خاب فرش مخلوط می گردد به طوری که در شکل (۳) ملاحظه می شود، به آن اجازه داده می شود تا خشک گردد و سپس بدون آب کشی شامپوی خشک شده را جارو می کنند. در این روش میزان کثیفی های باقی مانده در فرش زیاد است و چندان موثر نیست ولی در مواردی که برای خشک شدن فرش زمان کافی وجود ندارد، روش مناسبی می باشد زیرا این روش شستشو، رطوبت کمی نیاز دارد [۹].

شکل ۳- دستگاه برس مورد استفاده در شامپو کردن فرش[۹]

پودر خشک
در این روش، یک پودر نم دار جاذب بر روی فرش پخش می شود، به طوری که در شکل (۴) ملاحظه می شود و توسط برس بر روی فرش مالیده شود. به پودر اجازه داده می شود تا خشک شود و سپس توسط یک جارو مکش می شود. این روش ذرات خشک جذب شده را از نخ های فرش خارج می کند به دلیل اینکه فرش آبکشی نمی شود این روش خیلی موثر نیست[۱۷].

شکل ۴- پخش پودر جاذب بر روی فرش[۹]

بخار شویی (Hot Water Extraction)
در این روش محلول آب داغ و شوینده تحت فشار زیاد به درون فرش وارد می شوند و سپس از داخل فرش توسط پمپ مکیده می شوند. این روش دارای بالاترین توان تمیز کنندگی می باشد، در شکل (۵) نحوه عملکرد این روش نشان داده شده است [۹].
دستگاه بخارشویی در مدرسه ها، مؤسسات، ادارات و هر جایی که شستشوی دوره ای فرش نیاز است، مورد استفاده قرار می گیرد.

شکل ۵- نحوه عملکرد بخار شویی[۲۰]

انواع ماشین های بخار شوی
این ماشین آلات به گروه های زیر تقسیم بندی می شوند:
الف) بخار شوی قابل حمل (دستی-Portable)    
یک واحد کوچک است و می توان آن را وارد ساختمان نمود و دارای دو نوع می باشد:
سایز یک: مینیمم ظرفیت تانک محلول ۸ گالون
سایز دو: مینیمم ظرفیت تانک محلول ۱۴ گالون
حداقل ملزومات لازم برای بخار شوی دستی در جدول (۳) آورده شده است.
ب) بخار شوی مستقر بر روی خودرو
(Truck-mounted)  
یک واحد بزرگ که بر روی یک وانت بار و یا کامیون سوار است و خارج از محل شستشو واقع می شود.
این بخار شوی چند منظوره مستقر بر روی خودرو (Truck-mounted-hot water extraction)  بمنظور بخار شویی اثاثیه منزل، فرش، سرامیک کف و سطوح سخت به گونه ای که در شکل (۶) نشان داده شده است به کار می رود و دارای خصوصیاتی از جمله شستشوی تحت فشار و برداشت ذرات بزرگ، تانکر ضایعات استیل و سیستم تخلیه ثابت، موتور بنزینی خنک کننده هوا، تامین آب داغ تا ۸۰ درجه سانتی گراد برای فرش و اسباب منزل، دارا بودن محل لوازم و متعلقات شستشو، طراحی ساده، نگه داری آسان، و سروصدای بسیار کم می باشد. سیستم مرکزی این دستگاه در شکل (۷) نشان داده شده است.
از دیگر مزایای این ماشین بخار شویی، راحتی عملکرد با آن است. تنها نیاز در محل شستشو، آب سرد می باشد. به راحتی می توان لوله تغذیه را به شیر آب وصل کرده و ماشین را روشن کرد، لوله خرطومی را بیرون آورد، تجهیزات را تنظیم کرد و شروع به کار نمود. واحد مستقر شده بر روی خودرو در شکل (۸) نشان داده شده است.

مزیت های بخار شوی مستقر بر روی خودرو
با توجه به دلایل زیر واحد بخار شوی مستقر بر روی خودرو، ماشین شوینده فرش بهتری نسبت به بخار شوی دستی می باشد:
۱. این واحد آب را به دمای بالاتری می رساند. به ازای هر ۱۸ درجه افزایش دمای آب بالای ۱۱۸ درجه فارنهایت توان تمیز کنندگی آب دو برابر می شود. بنابراین اگر دمای آب ۱۳۶ درجه است دو برابر بهتر از آبی که ۱۱۸ درجه فارنهایت است فرش را تمیز می کند.
۲. دارای توان مکش بالایی می باشد و به راحتی چرک و محلول آب و مواد شیمیایی را از داخل فرش خارج می کند.
۳.آب و مواد شوینده را با قدرت بالاتری به داخل فرش پرتاب می کند و تمام کثیفی هایی که در ریشه فرش قرار گرفته اند را نیز خارج می کند [۱۵].
بهترین انتخاب به منظور شستشوی دوره ای فرش، واحد مستقر بر روی خودرو می باشد و از نوع دستی برای فضاهایی که واحد مستقر بر روی خودرو به آن دسترسی ندارد استفاده می شود.

شکل ۶- کاربرد ماشین بخار شویی برای اثاثیه منزل وسطوح سرامیک وسخت[۱۹]

شکل ۷- ماشین بخار شویی[۱۹]

شکل ۸- تجهیزات شستشوی فرش (بخار شویی) نصب شده در پشت ماشین، [۱۹]

برخی از ملاحظات نگهداری فرش
رعایت نکات خاص در هنگام عملیات شستشو الزامی می باشد. به طور مثال عملیات شستشو باید روی سطح کاملاً صاف و سخت انجام شود. از شوینده زیاد استفاده نشود. مواد شوینده‌ای که برای شستشوی فرش پشمی به کار می روند باید کاملاً خنثی باشند. زمان خشک شدن کوتاه باشد. عملیات آبکشی باید با دقت صورت پذیرد تا تمامی مواد شوینده خارج شوند. فرش باید در داخل گرم خانه خشک شود و از در معرض نور خورشید قرار دادن آن میبایست اجتناب نمود. از مواد شوینده موجود در منازل جهت شستشوی فرش استفاده نشود و از مواد شوینده‌ای استفاده شود که کاملاً خنثی بوده و فاقد ترکیبات اسیدی و یا قلیایی شدید ‌باشند[۱۰].

عدم وجود یک برنامه دقیق شستشو عامل اصلی کاهش کیفیت فرش و سایر کفپوش ها می باشد. متأسفانه در بعضی از انواع برنامه های نگهداری، فرش بسیار کثیف می شود و یا فرش توسط افراد غیر حرفه ای شسته می گردد. با این نحوه شستشو، تمام لکه ها برطرف نمی شوند و عمل دوباره کثیف شدن  به نحوی که در شکل  (۹) نشان داده شده است، بعلت مواد شیمیایی باقی مانده بر روی فرش به سرعت اتفاق می افتد.
برای جلوگیری از این مشکل باید لکه ها را در همان موقعی که ایجاد می شود پاک نمود، در واقع باید زمان ما بین دوره های شستشو را کاهش داد و عمل آب کشی فرش را به بهترین نحو انجام داد تا فرش کاملا عاری از مواد شوینده بشود به این ترتیب تغییرات ظاهری فرش به مقدار زیادی کاهش می یابد. شکل(۹) کاهش افت شیب کیفیت فرش را به علت کوتاه شدن فاصله زمانی شستشو نشان می دهد[۱۶].
به منظور ارزیابی روش های شستشو و نگهداری فرش از روشهای زیر استفاده می شود:

شکل ۹- کاهش کیفیت فرش به علت زیاد بودن فاصله زمانی بین دوره های شستشو و  کاهش شیب افت کیفیت فرش با استفاده از فاصله های زمانی منظم را نشان می دهد [۱۶].

اندازه گیری عددی میزان کثیفی
به منظور اندازه گیری میزان کثیفی فرش از فاکتور E∆ استفاده می شود. E∆ اندازه عددی مجموع اختلاف رنگ بین یک فرش نو و یک فرش کثیف می باشد. هر چه فرش کثیف تر بشود رنگ آن بیشتر کدر می شود و این روند تا اشباع کامل فرش از کثیفی ادامه پیدا می کند. میزان تغییر رنگ فرش توسط پارامتر E∆ بیان می شود. مقدار E∆ با میزان کثیفی فرش همبستگی دارد[۱۸].
میزان اختلاف رنگ و اعداد نسبت داده شده در شکل (۱۰) نشان داده شده است.
سنجش کثیفی ها  با این روش نشان می دهد که: قبل از E∆  برابر ۳، فرش باید مورد شستشو قرار بگیرد [۱۸].

استفاده از فلوئورسانس‌ اشعه ایکس

شکل ۱۰- مقادیر اختلاف رنگ E∆ [۱۸]

فلوئورسانس‌ اشعه ایکس به منظور آزمایش میزان آلودگی های سربی فرش استفاده می شود [۲۱]. فلوئورسانس‌ اشعه ایکس تکنولوژی استاندارد و تکنیک دقیقی است که به منظور تعیین میزان سرب موجود در کثیفی های فرش استفاده  می شود.  به منظور اینکه میزان کارایی یک روش شستشو و نگهداری بررسی شود در سال ۲۰۰۰ موسسه قالی و فرش ماشین های شستشوی فرش و مواد شوینده را مورد بررسی قرار داد. آزمایش استانداردی که به این منظور انجام شد شامل کثیف کردن فرش های با خاب بریده و حلقه ای توسط مخلوط مواد کثیف شبیه سازی شده، شستشوی فرش ها توسط روش های استاندارد و اندازه گیری اینکه چه مقدار مواد از روی فرش برداشته شده، توسط وزن کردن نمونه ها قبل از عمل شستشو و بعد از عمل شستشو بود. اگر چه این آزمایش مجموع مواد برداشته شده توسط عمل شستشو را نشان می دهد اما بیانگر اینکه چطور انواع مختلف کثیفی ها به فرایند شستشو پاسخ داده اند. این موضوع برای تولید کنندگان جارو و بخارشو بسیار مهم می باشد که بدانند چگونه تولیدات خود را اصلاح کنند تا بهترین کارایی را در پروسه شستشو بدست آورند. در سال ۲۰۰۵ موسسه از تحلیلگر فلوئور سانس اشعه ایکس  به منظور شناسایی نوع موادی که در فرایند شستشو برداشته می شوند استفاده کرد. واحد فلوئور سانس اشعه ایکس مواد را با اشعه ایکس بمباران می کند و تشعشعاتی که از مواد بر می گردد را آنالیز می کند. چون هر عنصر یک نوع تشعشع با شتاب و طول موج مشخص تولید می کند، آنالیزگر نوع و مقدار هر عنصر در نمونه را نشان می دهد. از این روش امروزه به منظور سنجش کارائی ماشین های شستشوی فرش استفاده می شود [۱۵].

جدول ۳- حداقل ملزومات یک ماشین بخار شوی دستی[۱۳]

نتیجه گیری
به منظور بهبود کیفیت محیط داخلی ساختمان، حفظ سلامتی افراد، ارزشمند کفپوش ها، شستشو و نگه داری کفپوش از اهمیت بالایی برخوردار است، بدین منظور تدوین یک برنامه منظم شستشو و نگه داری از اهمیت بالایی برخوردار است.  شناخت انواع روش های نگهداری از اهمیت بالایی برخوردار است، اینکه بدانیم در هر محل از چه روشی استفاده کنیم و یا از چه روشی به صورت روزانه و یا دوره ای استفاده کنیم سودمند است. آشنایی با انواع عوامل آسیب زای فرش به انتخاب صحیح روش شستشوی فرش کمک می کند.
در بین روش های شستشوی فرش بهترین روش بخار شویی می باشد، زیرا تمام کثیفی های موجود در فرش را استخراج می کند. بخار شوی مستقر بر روی خودرو بهترین گزینه می باشد زیرا این روش دمای آب را بیشتر بالا می برد، روند شستشو را تسریع می بخشد و آب را با قدرت بیشتری به درون فرش پرتاب می کند و حتی تمام کثیفی هایی که در داخل ریشه فرش هستند را نیز خارج می کند و دارای قدرت مکش بالایی به منظور برداشت محلول آب، مواد شوینده و کثیفی ها نیز می باشد. از بخار شوی دستی برای فضاهایی که بخار شوی مستقر برروی خودرو به آن دسترسی ندارد استفاده می شود. به منظور سنجش میزان کارایی روش ها و ماشین آلات شستشوی فرش و تخمین زمان مناسب شستشو، می توان از روش های فلوئورسانت اشعه ایکس و اندازه گیری عددی میزان کثیفی به ترتیب استفاده نمود.

منابع
۱- توسلی، محمدسعید. و رنجبر، رضا. “فرش و کفپوش‌های ماشینی”. دانشگاه امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۷.
۲- home page of http//www.tabriziau.ac.ir
۳- نصیری، محمدجواد. “سیری در هنر قالیبافی ایران”. انتشارات مؤلف، تهران، ۱۳۷۴.
۳- Buttner, M.P; Cruz-Perez, P; Stetzenbach, L.D; Garrett, P.J; Luedtke, A.E. “Measurement of airborne fungal spore dispersal from three types of flooring materials”, Kluwer Academic Publishers, Vol.18, P.1-11, 2002.
۴-Beguin, H; Nolard, N. “Prevalence of fungi in carpeted floor environment: analysis of dust samples from living rooms, bedrooms, offices and school classrooms”, International Journal of Aerobiologia, Vol.12, P.113-120, 1996.
۵-Beguin, H; Nolard, N. “Relationship between mycobiota in wall-to-wall carpet dust and age of carpet”, Kluwer Academic Publishers, Vol.15, P.299-306, 1999.
۷- احمدی، زهرا. “مراقبت و نگهداری از قالی. قالی ایران”. شماره ۴۴ ، مهر ۸۱.
۸- home page of  http://www.rugandcarpets.com  
۹- home page of  http://
۱۰-  بهرامی، سیما. “نگهداری فرش”. شقایق روستا، ۱۳۷۵.
۱۱- Roberts, J.W; Glass, G; Clifford, W.S; Hummer, P.G. “Reducing dust, lead, dust mites, bacteria, and fungi in carpets by vacuuming”, Environmental Contamination and Toxicology, Vol.36, P.477-484, 1999.
۱۲-  اردانی، فریبا. “غبارگیری”. شقایق روستا، ۱۳۷۵.
۱۳- home page of  http//www.abchomecare.com
۱۴- home page of http:// www.feltexcommercial.com
www.carpet-rug.org home page of  http:// 15-
۱۶- home page of  http:// www.fabrica.com
۱۷- home page of  http:// www.blisscarpetcare.com
۱۸- home page of  http:// www.whittakersystem.com
۱۹- home page of  http:// www.maxi-steam.com
۲۰- home page of  http://  www.nacecaresolutions.com
۲۱- Bero, B.N; Vonbraun, M.C; Knowles, C.R; Hammel, J.E. “The use of x-ray fluorescence to detect lead contamination of carpeted surfaces”, Environmental Monitoring And Assessment, Vol.27, P.17-33, 1993.
۲۲- Roberts, J.W; Glass, G; Mickelson, L. ”A pilot study of the measurement and control of deep dust, surface dust, and lead in 10 old carpets using the 3-spot test while vacuuming”, Environmental Contamination and  Toxicology, Vol.48, P.16-23, 2004.