بررسی عوامل موثر درشکل گیری نقوش در فرشهای ایرانی

سید عبدالغفار موسوی- مدیر عامل بازار فرش امام رضا (ع)، اهواز، ایران
مدیر عامل مجتع تجاری خانه فرش، تهران، ایران

چکیده

هدف این پژوهش بررسی عوامل موثر درشکل گیری نقوش در فرشهای ایرانی بوده است. روش پژوهش حاضر به شکل مروری و به شیوه نظام مند بوده است.

با بررسی منابع و متون در دسترس و معتبر نشان داده شد که عواملی چون: باورها و اعتقادات، طبیعت و الهامات آن، سبک بومی منطقه، ییلاق و قشلاق و به دنبال آن زندگی در ایل، عوامل جغرافيايي و طبيعت اطراف، تاريخ، فرهنگ و هنر عشاير ايران، نظام مديريتي ايل، سطح سواد و دانايي و ميزان درآمد و معيشت افراد ايل، مفاهیم اسطورهای و برگرفته شده از ادب پارسی، اندیشه ماوراءلطبیعه و باورهای ذهنی و رمزی، آداب و سنت ها، فلسفه، ادبيات، هنر و همة فرآورده هاي ذهني، و حتی اشیا کاریردی زندگی روزمره، سبک زندگی کشاورزی و دامپروری و مضامین ادبی و مذهبی و هم چنین اعمال نظر و سلیقه شــاهان در هر دوره، همه در بروز نقش آفرینی و طراحی نقوش در فرش ایرانی، سهیم بوده و از عوامل بسیار تاثیر گذار محسوب میشوند.

01 مقدمه

هنرهاي سنتي ايران يكي از بسترهاي شناخت هويت ايراني است و قالي ايراني كه از آن به هنر ملي ياد مي شود يكي از عناصر هويت ملي و شناسنامه فرهنگي و تمدني كشورمان محسوب مي شود كه امروزه در جامعه جهاني جايگاه و پايگاه ارزنده اي در عرصه شناخت ايران و سند هويت ايراني دارد.

نظر به اين كه هويت ايراني، عناصر و مقوله هاي گوناگوني را دربر مي گيرد، لذا برخي از اين عناصر و مضامين به صورت نمادهاي تصويري در قالي دستبافت ايراني وجود دارد كه اشاره به هويت ايراني دارد (افروغ، 1390). در واقع فرش و هنر دو مقوله جدایی ‌ناپذیر فرهنگ و تمدن ایران زمین هستند که قرن‌ها متمادی است که در سرزمین ایران از جایگاه ارزشمندی برخوردار می‌باشد. کشف و ثبت نخستین دستبافته‌های جهان و ابزارآلات فرشبافی در ایران مهر تایید می‌زند (زارع صحرایی، 1399).

فرش ایرانی یکی از شناسه‌های شناختی کشور ماست. هر فرش دستبافت راوی یک قصه و نتیجه زحمات شبانه روزی است. در فرش ایرانی، زینت منازل ایرانی در بافت فرش از شهرت جهانی برخوردار است. فرش ایرانی، یک پارچه سنگین برای تزئین و یا مصارف خانگی، یکی از اصل‌ترین ویژگی‌های فرهنگ و هنر ایرانی و همچنین یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های فرهنگ و هنر ایرانی و همچنین یکی از صادرات پیشرو است.

فرش ایرانی در انواع مختلف توسط عشایر و کارگاه‌های آموزشی بافته می‌شود. هر فرش راوی هنرها و فرهنگ‌های ایرانی، سنت‌ها، مردم و شیوه زندگی است. فرش‌های دستبافت ایرانی به دلیل ماندگاری، بافت‌های پر زرق و برق، رنگ‌های قوی و طرح‌های دقیق بسیار مشهور است. آنها با رنگ‌های طبیعی، الگوهای قبیله‌ای سنتی و همچنین طرح‌های مدرن اما با پیروی از روش‌های طراحی سنتی و اصیل شناخته می‌شوند. (زارع صحرایی، 1399).

فرش بافی هنری است که با نیاز مادی انسان به زیر انداز آغاز شد و با خلاقیت هنری و نگاه معنوی انسان در طول تاریخ، توصیفی هنری یافت.از این روست فرش بافی در عین اینکه صنعت محسوب می شود هنر نیز هست و اقوام مختلف تار وپود فرش هایشان را با عشق و نگاه عاشقانه می بافند، نقوش به کار رفته در این دستبافته ها بیانگر فرهنگ و سنن و تفکرات و باورهای مردم بوده است، هنر های سنتی ایران ریشه در فرهنگ دارد و بیشتر جنبه کاربردی دارد و عشایر ما از حامیان هنر کاربردی ایران اند.

فرش های ایرانی منابع مهمی برای مطالعه هنر و فرهنگ ایران به شمار می روند و مهم ترین عرصه بروز ذوقیات به ویژه زنان و دختران عشایری و روستایی ایران است. آشنایی با ذوق و بینش دیرینه در هنرهای بومی سرزمینمان موجب آکاهی از نگاه و فرهنگ پیشینیان و بازگشایش پنجره های فروبسته به دنیای پیرامون ماست (مجیدی؛ نوروز برازجانی و حاتم، 1390).

در تعریف فرش گفته شده: کلمه ای است عمومی که به هر چیز گستردنی اعم از نمد، حصیر، قالی، سنگفرش و …. گفته میشود (فرهنگ معین، 1378: 761) فرش واژه ای است عربی که در فرهنگ به معنای گستردن و گستردگی است ولی در اصطلاح به زیر اندازی گفته میشود که با دست یا ماشین بافته شده باشد ( حشمتی رضوی، 1387). لذا در حالت گسترده مراد از فرش هر چیز دست بافت یا گسترده و یا هر جنسی است (میرزا امینی و صدیقی ارفعی، 1390).

در همین رابطه باید اذعان کرد: فرهنگ و هنر در جامعه ی ایران همچون دیگر جوامع دنیا دو مقوله ی جدایی ناپذیر و همگرا می باشند که بی واسطه در خلق آثار هنری بر هم تأثیر گذارده و بر این اساس در جامعه ای همچون ایران که دارای گروه های اجتماعی متعدد و متنوعی است، به طور قطع هنری پربار، غنی و متنوع را شاهد خواهیم بود ( لهسایی و آشوری، 1389).

با توجه به اهمیت فرش در فرهنگ ایرانی، تعدد اقوام متنوع ایرانی و جایگاه فرش نزد خانواده های ایرانی هدف از تدوین این پژوهش شناسایی عوامل موثر در بروز نقوش فرشهای ایرانی و کاربردشان در هنر امروز است که در فرهنگ و هنر ايراني حائز اهميت مي باشد و باعث زنده نگه داشتن اين نقوش ديرين سال مي شود.

02 روش پژوهش

پژوهش حاضر از نوع مطالعات مروری نظام مند میباشد و تلاش شده است با بررسی دقیق ادبیات نوشتاری دیدگاهی جامع در رابطه با موضوع مورد پژوهش ارائه شود. به همین منظور از مطالبی که به بررسی عوامل موثر در پیدایش نقوش فرش ایرانی پرداخته اند، استفاده شده که در ذیل علاوه بر آنکه به آنها اشاره میشود در حد امکان به تجزیه و تحلیل آنها نیز پرداخته خواهد شد.

03 مروری بر ادبیات مربوطه

افروغ (1390) در مطالعه خود که به شیوه تاریخی و تحلیل محتوا انجام داده است اذعان میدارد: عناصر و نمادهاي تصويري كه نقوش و محتواي زمينه قالي دستبافت را شامل مي شوند، در يك طبقه بندي كلي عبارتند از: نمادهاي گياهي و درختي شامل درخت (سرو، زندگي)، نقشمايه بته جقه، گل نيلوفر (شاه عباسي) و باغ ايراني؛ نمادهاي جانوري انساني و حيواني شامل: نقش بهرام گور، نقش هوشنگ شاه، نقش داريوش در تخت جمشيد، نقش شير، نقش طاووس، نقش سيمرغ و بز كوهي؛ و نمادهاي ابنيه و بناهاي باستاني كه شامل بناي تخت جمشيد و حجاري هاي هخامنشي و بناي طاق كسري مي شود.

اين نقوش و مضامين تصويري شاخصي كه در قالي بافي ايراني بر هويت ملي تاكيد مي ورزند، در حقيقت از داستان ها، باورها، آيين ها و اسطوره هاي ايراني و ملي نظير شاهنامه و … به پهنه قالي كوچ كرده اند.

لهسایی و آشوری (1389) نیز در تحقیقات خود در زمینه نقوش قالی در ایل قشقایی نقش شیوه زیست و زیست بومی را عامل موثری در بروز نقوش قالی و دست بافت ها بیان کرده اند. آنان اذعان میدارند: برخی گروه های اجتماعی به اجبار طبیعت با انتخاب شیوه ی ساده و بی پیرایه و همیشه در حال کوچ خود نوع خاصی از زندگی و فرهنگ را شکل بخشیده اند.

ایل بزرگ قشقایی یکی از بزرگترین و از لحاظ فرهنگ عامه و هنر سرآمد چادرنشینان استان فارس محسوب می شوند که با فرهنگ و هنری غنی و متأثر از شیوه ی زیست و زیست بومشان. هنری را دارا هستند که به دست هنرمند زنان قالیباف ایل، در کنار سیاه چادرها با نگاره هایی بسیار نزدیک به زندگی و آداب و رسوم و طبیعت پیرامونشان، بافته می شوند. لذا نباید فرهنگ عامه را از برجسته ترین هنر آنان که شامل بسیاری از بافته ها می باشد جدا دانست.

آقا داوود جلفایی و براری (1392) تحقیق خود را در زمینه نقوش فرش های روستایی استان چهار محال بختیاری انجام داده اند و عنوان مینمایند: فرش هاي روستايي ايران منابع مهمي براي مطالعة هنر و فرهنگ روستايي ايران به شمار مي روند. کاربرد نقوش و رنگ هاي به کاررفته در اين فرش ها بازتاب فرهنگ، آداب و رسوم، هنر و تجربة زيست مردم منطقه است.

حضور وجوه مشترک در نقوش به کاررفته در قاب هاي فرش هاي خشتي و رنگ آن ها حاکي از روح حاکم بر اين آثار، تحت تأثير معاشرت با طبيعت است. در اين فرش هاي خشتي، تفاوت هايي از لحاظ ظاهري و تکنيکي وجود دارد که براي تشخيص بهتر فرش هاي خشتي مناطق مختلف استان چهارمحال و بختياري از يکديگر لازم است نقوش داخل قاب ها از لحاظ تجسمي بررسي شود.

در مطالعه آنان پاسخ به سئوالات زير مدنظر بوده است: ۱.بيشترين نقوش به کاررفته در فرش هاي خشتي مناطق مختلف اين استان چيست؟ ۲.چه تفاوت هايي بين نقوش فرش هاي اين مناطق وجود دارد؟ نتیجه این مطالعه نشان داده است، نقوش در قالي هاي خشتي داراي تنوع زيادي است و بسته به سليقة بافندگان نقوش خشت ها تغيير مي کند، ولي به طور کلي موضوع متن اين خشت ها بيشتر نقوش گياهي، درختي بوده و کمتر از پرندگان و چهارپايان استفاده شده است. نقوش به کاررفته در قالي هاي خشتي در ابتدا در روستا هاي سامان، فرخشهر، شلمزار، سفيددشت و اردل به صورت تجريدي به کار رفته و در قالي هاي چالشتر و شهرکرد طبيعي تر نمايان شده است .

این مطالعه هم چنین نشان داده است: با تطبيق نقوش فرش هاي مناطق اطراف استان چهارمحال و بختياري با يکديگر مي توان آن ها را از يکديگر بازشناخت. البته با بررسي اين نقوش مي توان دريافت که قالي باف آزادانه و به طور ذهني ذوق هنري خود را نيز در به تصوير کشيدن اين نقوش به کار برده است.

ساریخانی و کریمیان (1398) نیز در رابطه با عوامل موثر در پیدایش نقوش فرش در ایل بختیاری اذعان میدارند: در کل قابل ذکر است که نقوش انواع دستبافته های بختیاری، از طبیعت پیرامون، حیوانات، پرندگان بومی و نیز اشیا و ابزار معیشت منطقه جغرافیایی آنها الهام گرفته و همه این نقوش، تکیه بر نقش مایه های هندسی داشته و به صورت انتزاعی و تجریدی به ‌کار برده شده اند.

بافنده ایلی، خیلی هنرمندانه، از محیط اطراف زندگی روزمره خود، نقوشی را در ذهن پرورانده و در دست بافته های خود به‌کار برده که با هویت بومی و شرایط زیستی و حتی نوع کاربرد این نقوش در زندگی او، مطابقت داشته اند.

دادور و مومنیان (1389) تحقیق خود را بر عوامل موثر بر پیدایش نقوش گلیم قشقایی انجام داده اند. نتایج این پژوهش نشان داده است به طور کلي عناوين عوامل مهم و موثر در پيدايش نقوش گليم قشقايي را مي توان چنين بر شمرد:
الف: عوامل جغرافيايي و طبيعت اطراف
ب) : تاريخ، فرهنگ و هنر عشاير ايران
ج) نظام مديريتي ايل
د) سطح سواد و دانايي و ميزان درآمد و معيشت افراد ايل

این مطالعه هم چنین نشان داده است: کوچرو بودن و زندگی در ییلاق و قشلاق و به دنبال آن زندگی در ایل، اطراق های متعدد در طول انتقال ایل از ییلاق به قشلاق و به عکس، یکی از عوامل مهم در بروز خلاقیتهای ذهنی، نقش آفرینی و طراحی نقوش و نگاره هاست که به دست توانای زنان ایل در دست بافته ها به ویژه گلیم ظهور و بروز مینماید. این گونه زندگی و تحمل ناسازگاریهای طبیعت وحشی از جمله مهمترین عوامل در اگیزش ذهنی و تجلی تخیلات بافندگان است.

سوری (1397) نیز در خصوص نقوش گلیم و فرش در ایل قشقایی بیان میدارد: مهمترین شاخصه نقوش گلیم های قشقایی ، پرهیز از بکاربردن هر گونه فــــــرم دایرهای و خطوط منحنی اســــــت که یکی از دلایل انتخاب بافت هندســــــی، آسان بودن عمل بافت است زیرا بافت اشکال منحنی، نیاز به دانش بیشتر دارد. این هندســــــه گرایی، از نخستین تجربه های انسان در آغاز جوامع بدوی و کوچرو میباشــــــد.

این نقوش دارای ریشه ها و مفاهیم اسطورهای میباشــــــند و از ادب پارسی برگرفته شده اند. همچنین این نقوش از اندیشه ماوراءلطبیعه و باورهای ذهنی و رمزی نیز نشات گرفته اند و تنها یک نقش ظاهری نیستند بلکه دارای بطون و سطوح مختلف با معناهای نمادین و متعالی هســــــتند که گذشــــــته از معنی ویژه و بالواسطه خود به چیز دیگر، بخصوص مضمون معنوی و درونی که ذهــــــن ژرف اندیش را از ظاهر نقش به حقایق رازآلود عرفانی در بطن آن راهبر میشوند.

زارع صحرایی (1399) نقوش مندرج در فرشهای ایرانی را در ادوار مختلف تاریخی مورد بررسی قرار داده است. وی در مقاله خود تحت عنوان” بررسی هنر طراحی فرش در ایران در دوره معاصر” عوامل موثر در پیدایش نقوش فرش ایرانی در ادوار مختلف را اینگونه بیان میدارد:

در دوره هخامنشی نقوش ساده هندسی از زندگی کشاورزی و دامپروری مانند زمین و کوه و … تاثیر گرفته است به همین از نظر سیر تاریخی و تحول هنر دوره هخامنشی مجموعه‌ای از هنر مادی، آشوری، بابلی و اوراتوئی یونانی و ایلامی است و هخامنشیان بعلت تسلط بر همه این سرزمین‌ها هنر آنها را در اختیار گرفته‌اند. تخت جمشید گنجینه بزرگ هخامنشی است.

وی هم چنین اذعان میدارد ویژگی‌های عمده نقوش، دوره هخامنشی عبارتند از:
– استفاده از نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی.
– تقسیم بندی قالب و طراحی حاشیه و متن.
– نقوش گیاهی رایج شامل درخت سرو، گل پر و نیلوفر آبی.
– استفاده از شیوه‌های انتقال، قرینه‌سازی انعکاسی در تکثیر نقوش.
– محدود بودن نقوش گیاهی
– ظرافت و دقت در اجرای اثر

زارع صحرایی (1399) در ادامه بررسی ویژگیها و عوامل موثر در پیدایش نقوش در فرش ایرانی و در ادوار مختلف تاریخی، به ویژگیهای نقوش فرش در دوره ساسانیان پرداخته و اذعان میدارد: نقوش دوره ساسانی برگرفته از نقوش و آثار دوره هخامنشی است و ویژگی‌های نقوش این دوره عبارتند از:
– نقوش گیاهی ( انسانی و حیوانی)
– در نقوش گیاهی تنوع اندک است.
– نقوش گیاهی در حواشی طرح‌ها استفاده می‌شود.
– شیوه تکرار و قرینه‌سازی.
– قوش گیاهی قوس‌دار و دورانی کاربرد دارد

در مطالعه زارع صحرایی ( 1399) هم چنین به ویژگیهای نقوش فرش ایرانی در ایران پس از اسلام اشاره شده است. در این پژوهش عنوان شده: در دوره اسلامی با ظهور اسلام و گسترش آن در سرزمین‌های اسلامی که موجب انقراض سلسله ساسانی و جایگزینی دین اسلام بجای دین زرتشت گردید، عمیقا بر همه شئونات ایرانیان مخصوصا هنر آنها تاثیر گذاشت. ویژگی‌های نقوش و طرح‌های دوره اسلامی از ابتدا تا پایان دوره سلجوقی عبارتند از:
– کاربرد وسیع طراحی خطوط کوفی متنوع و ترکیب خطوط کوفی با نقوش اسلیمی و طراحی خطوط متنوع کوفی براساس نقش، برای اسلیمی
– فشردگی و پیچیدگی طرح‌ها
– تزیین فضای مالی نقوش اسلیمی با نقوش هندسی
– ابتکار در ترکیب نقوش و کاربرد متنوع آنها در زمینه‌های قاب ستار، چلپیا، حاشیه، متن
– ترکیب خط، نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی و هندسی با یکدیگر در تزئین آثار و اشیای کاربردی
– تاثیر مضامین ادبی و مفاهیم مذهبی در تزئین آثار
– بکارگیری نقوش در اشکال دایره‌ای و کاربرد نقوش اسلیمی با قوس‌های کوتاه

زارع صحرایی (1399) در ادامه مطالعه خود به بررسی وضعیت نقوش فرش در بعد از اسلام پرداخته و بیان میدارد: بعد از دوره اسلامی، دوره مغول و ایلخانی و تیموری می‌باشد و بر همین صورت تغییرات در نقوش اسلیمی و خطاتی بوجود می‌آید در دوره صفویه قوس‌های بزرگ اسلیمی و ختای در عین حال با رعایت ظرافت و تناسبات بوجود می‌آید و در زمان قاجار نیز شاهد کم رنگ شدن اصالت در نقوش سنتی هستیم.

در دوره معاصر طراحی در هنرهای سنتی و مخصوصا صنایع دستی کاربرد وسیعی دارد و در شهرستان‌های بزرگ مانند تهران، اصفهان، مشهد، شیراز، کرمان و تبریز و … هنرمندان و صاجبان این حرف مشغول فعالیت هستند و در میان آثار این هنرمندان طراح آثار ابتکاری به چشم می‌خورد که با نمونه‌های مشابه آن در گذشته قابل رقابت است .

در رابطه با بررسی نقوش فرش ایرانی در ادوار مختلف تاریخی کاکاوند (1397) نیز در مقاله خود تحت عنوان” مطالعـه عوامـل تأثیرگـذار بـر مبانی بـری نقـوش قالیهـای مصور در نقاشیهای ایرانی (مطالعه موردی: آثار دورههای نادری، زند و قاجار(. اظهار داشته است: مطالعه و مشــاهده نقوش قالیها و بررسی تطبیقی آنها، با در نظر داشتن بازه کوتاه زمانی، میان نادرشاه افشار (1160-1148 ه ق.) تا پادشاهی فتحعلی شاه قاجار ( 1250-1212 ه ق.)

این نتیجه را حاصل می‌کند که، تغییرات محسوسی درالگو و ساختار طرحها، به چشــم میخورد این در حالی است که، نقاشان بسیاری در دربار این حاکمان به صورت مشترک حضور داشــته اند. بنابراین، نکته این اســت که، در زمان هریک، عواملی سبب تغییر، شکل گیری و بازنگری نقش مایه ها شده است. اعمال نظر و سلیقه شــاهان در هر دوره ای، شاکله و ساختار نقوش قالی را تعیین نموده است. اما، گاهی نقوش مصور، بازتابی از رویدادهای اجتماعی و سیاســی بوده است.

در ادامه مطالعات مربوط به بررسی عوامل موثر در پیدایش نقوش در فرش ایرانی، میتوان به پژوهش جوانی؛ ایزدی جیران؛ فکوهی و قانی (1393) اشاره نمود. جوانی و همکاران (1392) در مقاله ی خود تحت عنوان ” عوامل موثر در بروز پیدایش نقوش قالی خشتی چالش تر” بیان میدارند: به نظر مي رسد که برخي از نقوش ريشة کهن دارند و از عواملي همچون: طبيعت، اعتقادات، تأثيرات فرهنگي و سبک بومي منطقه سرچشمه گرفته اند. يافتة جديد اين تحقيق نشان مي دهد که عامل طبيعت و تأثيرات فرهنگي بيشترين تأثيرگذاري بر پيدايش نقوش قالي هاي خشتي چالش تر را داشته اند و در حال حاضر هم با چنين پشتوانه اي جايگاه خود را حفظ کرده است.

در بررسی دقیق تر نقوش در قالی خشتی چالش تر، آشوری (1379) نیز اظهار میدارد: وقتي از تجسم عوامل فرهنگي در نقوش قالي خشتي چالش تر سخن گفته مي شود، اشاره به اين نکته دارد که اين نوع قالي فرم ملموسي است که قسمت هايي از فرهنگ بومي را نشان مي دهد؛ يعني با بررسي اين قالي مي توان بخشي از حضور ميراث گذشته را در شيوة بودن و بخشي از درگيري افراد با اين ميراث را در شيوة عمل کردن مشاهده کرد.

طبق تعريف ارائه شده فرهنگ خود به فرهنگ مادي و معنوي تقسيم مي شودفرهنگ مادي شامل ابزارهاي مادي، شيوه ها و فرآيندهاي ساخت و ساز آن ها و آنچه به دست بشر از مادة طبيعي ساخته مي شود و فرهنگ معنوي شامل ارزش ها، باورها، انديشه ها، دانش، دين، آداب و سنت ها، علوم، فلسفه، ادبيات، هنر و همة فرآورده هاي ذهني انسان مي داند.

در ادامه بررسی های مربوط به عوامل موثر در پیدایش نقوش فرشهای ایرانی، میتوان به پژوهش قاسم زاده، سامانیان، عطاری و ژوله (1399) اشاره نمود. قاسم زاده و مکاران (1399) پژوهش خود را با هدف بررسی عوامل موثر در شکل گیری دست بافته های عشایر خراسان شمالی با تکیه بر طرح و نقش انجام داده اند.

نتایج این مطالعه نشان داده است: عوامل متعددی باعث شکل گیری دست بافته‌های کوچ-نشینان کرد در خراسان شمالی شده و هم چنین بین نقش دست‌بافته‌ها و اعتقادات و باورهای بافندگان ارتباط معناداری وجود دارد. این پژوهش هم چنین نشان داد: نقوش به کار رفته در دست‌بافته‌ها صرفاً تزئینی نیستند و جنبه‌ی نمادین دارند و مهم‌ترین مشخصه نقوش کرمانجی عدم استفاده از خطوط و فرم‌های منحنی است و آن‌چه مهم است نقش‌مایه‌ها هستند و چیزی به نام طرح جز در چند مورد معدود وجود ندارد.

این مطالعه هم چنین نشان داد: عشایر خراسان شمالی در بافت گلیم بیشتر از نگاره‌های حیوانی بهره برده‌اند و در جاجیم بیشتر نقش اشیا کاربردی در زندگی روزمره‌شان را بافته‌اند.در قالی‌بافی علاوه بر استفاده از طرح‌های اصیل کرمانجی از سنت‌های طرح و نقش همسایگان خود مانند ترکمن‌ها و بلوچ‌ها نیز تاثیر گرفته‌‌اند.

برخی از نقوش مانند طاووس و شتر قدمت زیادی دارندکه اهمیت آن ریشه در باورهای این قوم دارد و بعضی از نقش‌ها مثل هواپیما و سماور جدیداندکه بافنده احتمالاً به این دلیل که این اشیا برایش جالب بوده‌اند، آن‌ها را وارد سنت بافندگی قوم خود کرده است و نیز بعضی از نقوش قدیمی مانند قرقره،شانه،نردبان و … نقش اشیایی هستند که او در زندگی روزمره خود از آن‌ها استفاده می‌کرده است.

علاوه بر آنچه که در مورد عوامل بر پیدایش نقوش در فرشهای ایرانی گفته شد، صداقت (1394؛ به نقل از قاضیانی، 1376) نیز بیان میدارد: ذهن خلاق و زیبایی‌پسند بافنده همیشه در پی بافتن طرحی زیباتر و جدید است که نشان از رویاها و آرزو‌های او دارد؛ مانند نقش پله در بافته‌های عشایر بختیاری که پله‌ در زندگی آن‌ها وجود ندارد ولی با بافتن آن بر روی فرش‌های خود آن را به زندگی‌شان وارد کرده‌اند و با زیباتر جلوه ‌دادن طبیعت اطراف خود بر روی بافته‌هایشان، آنچه را که می‌پسندند می‌بافند .

04 بحث و نتیجه گیری

این پژوهش به بررسی عوامل موثر درشکل گیری نقوش در فرشهای ایرانی پرداخته است. در این مطالعه که به شکل مروری و به شیوه نظام مند انجام شده است، تلاش گردید تا با بررسی منابع و متون در دسترس و معتبر به این سوال اصلی پاسخ داده شود که چه عواملی در شکل گیری نقوش در فرشهای ایرانی موثر بوده اند.

در این راستا با توجه به تنوع و تعدد قومیتهای مختلف در ایران، مطالعاتی که به بررسی نقوش فرش در میان اقوام ایرانی پرداخته، مورد بررسی قرار گرفتند. در این راستا میتوان اذعان نمود: فرش و هنر دو مقوله جدایی ‌ناپذیر فرهنگ و تمدن ایران زمین هستند که قرن‌ها متمادی است که در سرزمین ایران از جایگاه ارزشمندی برخوردار می‌باشند و فرش ایرانی یکی از شناسه‌های شناختی کشور ماست.
نتایج این مطالعه نشان داده است: باورها و اعتقادات، طبیعت و الهامات آن، سبک بومی منطقه، ییلاق و قشلاق و به دنبال آن زندگی در ایل، اطراق های متعدد در طول انتقال ایل از ییلاق به قشلاق و به عکس، عوامل جغرافيايي و طبيعت اطراف، تاريخ، فرهنگ و هنر عشاير ايران، نظام مديريتي ايل، سطح سواد و دانايي و ميزان درآمد و معيشت افراد ايل، مفاهیم اسطورهای و برگرفته شده از ادب پارسی، اندیشه ماوراءلطبیعه و باورهای ذهنی و رمزی، آداب و سنت ها، فلسفه، ادبيات، هنر و همة فرآورده هاي ذهني، و حتی اشیا کاریردی زندگی روزمره، همه و همه در بروز خلاقیتهای ذهنی، نقش آفرینی و طراحی نقوش و نگاره در فرش ایرانی، سهیم بوده و از عوامل بسیار تاثیر گذار محسوب میشوند.

در ادامه این بررسی به عوامل موثر در پیدایش نقوش فرش در ادوار مختلف تاریخی نیز پرداخته شد. نتیجه این بررسیها حاکی از ان بوده است که، سبک زندگی کشاورزی و دامپروری و مضامین ادبی و مذهبی و هم چنین اعمال نظر و سلیقه شــاهان در هر دوره ای، شاکله و ساختار نقوش قالی را تعیین نموده است. اما، گاهی نیز نقوش مصور، بازتابی از رویدادهای اجتماعی و سیاســی نیز بوده است.

در ادامه به عنوان یک نتیجه بسیار مهم باید اذعان داشت که هر چند که کلیه عوامل یاد شده در پیدایش نقوش در فرش ایرانی تاثیر گزار بوده اند، اما در نهایت این ذهن خلاق و زیبایی‌پسند بافنده بوده که همیشه و همیشه در پی بافتن طرحی زیباتر و جدید بوده تا بتواند از فرش و قالی اثری هنری بسیار نفیس که در بر دارنده هویت و فرهنگ ایرانی است را خلق کند.

فهرست منابع

– افروغ، محمد. (1390). نقوش قالی دستباف ایرانی نمادهایی از هویت ملی. نشریه مطالعات ملی. دوره 12، شماره 4( 48)، صص: 172-141.
– آشوری، داریوش. ( 1379). تعریف ها و مفهوم فرهنگ. تهران: انتشارات آگه.
– آقا داود جلفایی، سمیرا و براری، میثم. (1392). بررسي تطبيقي نقش قاب هاي خشتي فرش هاي مناطق استان چهارمحال و بختياري. فصلنامه علمی- پژوهشی نگره. شماره 26. تابستان 1392. صص: 49-35.
– جوانی، اصغر؛ ایزدی جیران، اصغر، فکوهی، ناصر و قانی، افسانه. (1393). عوامل موثر در بروز پیدایش نقوش قالی خشتی چالش تر. فصلنامه علمی، پژوهشی نگره. شماره 33 بهار 94، صص: 59-47.
– حشمتی رضوی، ف. (1381). مدیریت هنر و صنعت فرش ایران. تهران: انتشارات لیلی. چاپ اول.
– دادور ابوالقاسم و مومنیان، حمیدرضا. (1385). عوامل موثر بر پیدایش و شکل گیری نقوش گلیم قشقایی. گلجام. فصلنامه علمی، پژوهشی فرش ایران. شماره دو، بهار 1385 صص: 63-47.
– زارع صحرایی، معصومه. (1399). بررسی هنر طراحی فرش در ایران در دوره معاصر. مجله نساجی کهن. اسفند 1399، قابل دسترسی در: https://kohanjournal.com
– ساریخانی، مجید و کریمیان، عاطفه. (1398). بررسی تطبیقی نقوش دست بافته های عشایر بختیاری با سفال های پیش از تاریخ جنوب غرب ایران. دو فصلنامه علمی تطبیقی هنر. سال نهم شماره دهم، بهار و تابستان 1398، صص: 91-75.
– سوری، آزاده. (1397). پژوهشی درنقش پردازی گلیم قشقایی فارس. نشریه هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی. دوره 23، شماره 2 صص: 68-55.
– شریف، حبیبه؛ اسکندر پور خرمی، پرویز و فهیمی فر، اصغر. (1395). مطالعه تاثیر عناصر موجود بر نقوش گلیم جیرفت. نشریه گلجام. شماره 30، صص: 21-5.
– صداقت، نفیسه. (1394). نقش ها خبر از چه دارند؟ عوامل موثر بر نقوش فرشهای روستایی و عشایری. نشریه رشد آموزش تاریخ. بهار 1394. شماره 58. صص: 23-21.
– قاسم زاده، زهره؛ سامانیان، صمد؛ عطاری، علیرضا؛ ژوله، تورج. (1399). بررسی عوامل موثر در شکل گیری دست بافته های عشایر خراسان شمالی با تکیه بر طرح و نقش. قابل دسترسی در: https://www.iran-carpet.com/fa/blog. ( تاریخ بازدید: 15/03/1401).
– کاکاوند، سمانه. (1397). طالعـه عوامـل تأثیرگـذار بـر مبانی بـری نقـوش قالیهـای مصور در نقاشیهای ایرانی ( مطالعه موردی: آثار دورههای نادری، زند و قاجار( . نشریه مبانی نظری هنرهای تجسمی شماره5 تابستان 1397. صص:122-107.
– لهسایی، آرتمیس و آشوری، محمد تقی. (1389). تاثیر فرهنگ عامه ی خاص بر نقوش بافته های قشقایی. پایان نامه. دانشگاه هنر، دانشکده هنرهای کاربردی
– مجیدی، مژگان ؛ نوروز برازجانی، ویدا ؛ حاتم، غلامعلی. ( 1390). نقش اعتقادات و باورها در نقوش دستبافته های عشایری،همایش ملی هنر، فرهنگ، تاریخ و تولید فرش دستباف ایران و جهان،نجف آباد،https://civilica.com/doc/116558
– میرزا امینی، سید محمد مهدی و صدیقی ارفعی، فریبرز. (1390). عوامل موثر بر فروش فرش ماشینی و دست باف در ایران. دو فصلنامه علمی گلجام. دوره 7 شماره 20، صص: 38-29.