نگارش: حانیه ابوالحسنی – تحریریه مجله نساجی کهن 

گفتمان هنر طراحی نقشه فرش در کاشان

هنر خلق فرش در تار و پود کهن خویش با مناره‌ های کاهگلی و کاشی‌های زرین فام کاشان پیوندی دیرینه دارد؛ خویشاوندی که از دیر زمان تا لحظه کنون به نیکی پاس داشته شده‌است. با به حرکت در آمدن چرخ‌های انقلاب صنعتی فرش هم در کنار صورت اصیل و دست بافت خود به سمت ماشینی شدن پیش رفت؛ نخستین فرش ماشینی ایران در اوایل سال ۵۱ در شرکت فرش راوند کاشان پا به عرصه جهانی شدن گذاشت. به طبع تولید فرش، هنر طراحی فرش ماشینی نیز به صنعتی پویا و مورد نیاز بدل شد.

و امروز هنر طراحی نقشه فرش ماشینی تا آنجایی موضوعیت پیدا کرده‌است که پیدایش فرش بدون آن ناممکن است. پیش زمینه خلق و تولید یک فرش طرح آن است همچنان که به منصه ظهور رسیدن و اقبال مشتریان از یک فرش در گرو آن است. در پرتو عنایت به اهمیت بی بدیل طراحی فرش ماشینی این پرسش‌ها به ذهن متبادر می‌شود که وضعیت کنونی طراحی فرش چگونه است؟

چه معضلات و مشکلاتی گریبان گیر این هنراست؟ در این جستار سعی می‌شود با درنظر گرفتن جامعه آماری کاشان به عنوان بستر و پیشرو صنعت طراحی فرش ماشینی به ابهامات یاد شده بپردازیم.

فرش بدون طرح تهی است!

حسین گندمی، مدیر شرکت طراحی فرش گندمی، درمورد اهمیت طراحی فرش می‌گوید: اگر طرح را از تولید فرش بگیریم تهی می‌شود، بی‌توجهی به طراحی درست سبب می‌شود محصول تولیدی بهترین و گران‌ترین دستگاه ها بی‌ثمر شود و این در حالیست که اگر یک هنرمند طراح درکنار دستگاهی مربوط به پنجاه سال پیش که با کمترین هزینه قابل به کار گیریست باشد؛ یقینا بازدهی بهتری خواهد داشت.

 

سمیرا مقامی، مدیر شرکت طراحی پرند، نیز معتقد است: نخستین بازخوردی که هرفرد نسبت به فرش خواهد داشت براساس طرح، نقشه و میزان استفاده رنگ‌ها در آن است که توسط طراح تعیین می‌شود. در پشت صحنه تولید هر فرش سرمایه دستگاه‌ها، انرژی و زمان کارگران مصروف می‌شود که به ثمر نشستن آن منوط به توجه پیکسل به پیکسل طراحی است.

حمید صابر، مدیرعامل شرکت فرش آراد، که از طرح های اختصاصی در تولید فرش استفاده می‌کند، این مهم را وظیفه هر تولید کننده می‌داند وبیان می‌کند: احترام به سلیقه مصرف کننده و حفظ اصالت فرش ایرانی از وظایف تولید کننده ایرانی است و این امر در پرتو توجه به طراحی اختصاصی حاصل می‌شود.

همچنین، به دلیل رقابت بالا در صنعت فرش ماشینی توجه به طرح، نقش، پالت و رنگ در کنار حفظ کیفیت از مهم ترین اولویت‌های یک محصول ماندگار به شمار می‌رود، که توجه به طراحی اختصاصی در این مسیر انکار ناپذیر است.

بی توجهی به اهمیت حقیقی طراحی؛

زمینه ساز آسیب ریشه‌ای به وجه فرش ماشینی ایران

درکنار اهمیت بی بدیل طراحی در تولید فرش ماشینی برخی موانع و معضلات سبب می‌شود هنر طراحی آنگونه که شایسته و بایسته است رسالت خود را انجام ندهد. هنگامی که سخن از مشکلات طراحی فرش به میان می‌آید؛ نخست انگشت اتهام به سمت کپی کاری بلند می‌شود اما این تمام مشکلات نیست.

مدیر شرکت طراحی فرش گندمی معتقد است: کپی کاری و کمبود نیروی حرفه‌ای درکار دو معضل اساسی در طراحی فرش است. آقای گندمی براین باورست که اگرچه هنرمندان طراح بسیار حرفه‌ای در زمینه طراحی فرش در کاشان وجود دارند اما نیروی حرفه‌ای که بتواند صفرتا صد کار را به نحو احسن انجام دهد و به همه جوانب شناسایی رنگ، بازار و مهارت حاصل از تجربه مسلط باشد کم است.

نکته دیگری که به این کمبود دامن می‌زند، تولید کنندگانی هستند که نگاه حرفه‌ای به طراحی فرش ندارند و بطور گذرا باتوجه به فروش خوب یا بد یک محصول طراحی را ارزش گذاری می‌کنند، این درحالیست که تجار فرش دست بافت اکثرا خود مایه هنری داشتند و به عیب و نقص‌های کار توجه می‌کردند. این نبود نگاه هنری کارفرما در زمینه طراحی فرش بعضا تا حدی است که نمی‌توانند تشخیص دهند گل فرش شاه‌عباسیست یا ختایی!

 

مدیر شرکت طراحی فرش پرند عدم آگاهی از اهمیت حقیقی طراحی فرش را ابتدایی ترین معضل می‌داند و براین باور است که به اندازه کافی به اهمیت طراحی در فرش ماشینی پرداخته نشده‌است. این درحالیست که اگر فرشی همسو با سلیقه بازار بافته نشود؛ ابتدایی ترین مسئله آن متوجه خود تولیدکننده‌ است چرا که احتمال عدم بازدهی و فروش کالا بسیار بالا می‌رود.

اگر تولیدکنندگان به قدر کافی اهمیت طراحی را متوجه بشوند و حاضر شوند برای آن هزینه مادی و معنوی مناسب کنند همچنین، برای بافت یک طرح فکرکنند که لازم است چه طرحی ببافند؟ اینگونه طرح را بهتر است به چه طراحی بسپارند؟

قسمت عمده مشکلات حل می‌شود، حال آنکه کمتر تولید کننده‌ای می‌تواند میان طرح‌ها تمییز قائل شود یا کلیت آن را بداند. هرچند قرار نیست تولید کننده با ریزبنی و دقت یک طراح نقشه‌ها را بشناسد اما لازم است زمانی برای تعامل با طراح بگذارد تا به نتیجه مطلوب‌تری دست یابد.

مدیرعامل شرکت فرش آراد توجه صرف به سلیقه مشتری بدون آگاهی از علم طراحی و رنگ آمیزی روی نقشه را یکی از عمده‌ترین معضلات صنعت طراحی فرش می‌داند و معتقد است؛ این بی‌توجهی می‌تواند آسیب‌های ریشه‌ای به وجه جهانی فرش ایران بزند. که برای رفع آن نیازمند تکیه بر دانش آکادمیک همسو با نوآوری و زیبایی شناسی در طراحی فرش هستیم.

طرح خوب را نمی‌فروشند، خودش می‌فروشد

باوجود نکات پراهمیت بیان شده بازهم کپی کاری در صنعت طراحی فرش ماشینی امری اقماض ناپذیر است. اختلالی که با فراوانی و در خواست بیشتر نیروی کار در زمینه طراحی فرش به آتش آن دامن زده شده‌ است. و امروز با قوت بیشتری بر گرده هنر طراحی فرش ماشینی چنگ می‌اندازد. اما، سرچشمه اصلی این معضل کجاست؟ آیا هزینه بالای طراحی فرش دلیلی براین امر است؟

حسین گندمی می‌گوید: مبحث هزینه طراحی با سود تولید به هیچ وجه قابل مقایسه نیست! دلیل هزینه بالای طراحی برای کپی کاری صرفا یک توجیه بی اساس به نظر می‌آید. درحال حاضر دستمزد هنرمند طراح چیزی حدود یک دهم و بعضا یک صدم هزینه‌های جانبی یک شرکت فرش مانند: هزینه تبلیغات یا سود دلال‌ها برای فروش فرش است. این درحالیست که یک طرح خوب را لازم نیست بفروشی بلکه خودش می‌فروشد.

سمیرا مقامی تلاش برای پرداخت هزینه کمتر را یکی از دلایل کپی کاری در صنعت فرش می‌داند و می‌گوید: معمولا نقشه یک فرش بطور میانگین برابر قیمت سه تخته فرش است، این مبلغ در گذشته معادل پنج تخته فرش بوده‌است؛ لذا میزان رشد طرح فرش بسیار پایین‌تر از میزان تورم و بطبع سایر هزینه‌های یک شرکت فرش و میزان سود آن است. بااین حال بعضا تلاش می‌شود نقشه را رایگان بدست بیاورند یا با قیمتی نصف نیمه از یک کپی کار دریافت کنند.

ذخیره همین مقدار اندک پول در نگاه نخست ممکن است سود بنظر بیاید غافل از آنکه اگر تولید کننده آگاه هزینه-فایده این مسئله را بسنجد اکثرا با ضرر مواجه می‌شود. زیرا نقشه‌های کپی هیچگاه نمی‌توانند کیفیت نقشه‌های اصلی را داشته باشند چراکه زمانی را که طراح برای طراحی، نقطه، سایه و ادیت نقشه میگذارد؛ یک کپی کار به هیچ وجه رعایت نمی‌کند و تنها شمائی از نقشه را ارائه می‌دهد.

کپی کاری در یک بازه کوتاه مدت ممکن است سود داشته باشد اما یقینا در مقیاس بزرگتر ضرر بسیاری دارد. زیرا طرح حاصل کیفیت و دقتی که باید را ندارد و در بازار فروش به هیچ وجه نمی تواند با یک طرح اصلی رقابت کند.

 

حمید صابر معتقد است؛ نا آگاهی طراح و تولید کننده از وجوه پنهان و فواید طراحی فرش اختصاصی و اصل و در وهله دوم و خوشبینانه عدم اطلاع از صاحب اثر از مهم ترین دلایل کپی کاری در این صنعت است.

سامانه استعلام قانونمند مانعی برای کپی کاری

هرچند غیرقابل قیاس بودن نقشه اصل با نقشه کپی امری مشخص و انکار ناپذیر است. کماکان افرادی پیدا می‌شوند که شیرینی کوتاه مدت استفاده از طرح‌های کپی زیر دندانشان مزه کرده‌ است و این میان سود جویانی که بازار را برای طرح‌های بی اساس خود گرم می‌بینند مشتاقانه در این میدان می‌تازند! چه موانعی می‌توان سر راه این سوداگران سبز کرد؟ آیا قانونی با ضمانت اجرایی برای حراست از هنر طراحی وجود دارد؟

گندمی در این خصوص می‌گوید: ضوابط و قوانین قابل پیگیری در خصوص کپی کردن طراح وجود دارد اما بعضا بسیار زمان‌بر هستند لذا اخلاق و تعهد تولید کنندگان و طراحان در خصوص کپی کردن امر تعیین کننده‌تری است. برای گسترش این نوع اخلاق مداری در میان طراحان جلساتی برگزار کردیم و حتی پیشنهاد دادیم درکنار خودمان کار کنند و هزینه دریافت کنند تا به حد عالی برسند. با این همه بعضا افرادی هستند که ضعیف‌ترند و ممکن است از اخلاق کاری عدول کنند.

برای آنکه بتوان جلوی کپی کاری را بصورت اصولی گرفت؛ نیاز است که خود تولیدکننده وارد عمل شود. اگر از طرح‌های کپی شده استقبال نشود خواه و ناخواه کپی‌کار خلع سلاح می‌شود در این میان بنظر می‌رسد خریداران اینگونه طرح‌ها خطاکارترند. امروز تولید کنندگان بسیاری هستند که اگر طرح کپی شده‌ای ببینند به دنبال طراح اصلی آن می‌گردند و هنرمند واقعی را می‌یابند. به جرات می‌توان گفت، با همراهی تولید کنندگان تا نود درصد می‌توان جلوی کپی کاری را گرفت.

مقامی معتقداست: به نسبت سال‌های قبل کپی کاری بسیار کم شده‌است. و احتمالا یکی از دلایل این امر بسط و پیگیری ضوابط قانونی و سخت گیری شرکت‌ها و طراحان در خصوص طرح‌های اختصاصی‌شان است. و اما دلیل دیگر آگاهی بیشتر تولیدکنندگان است.

تولیدکنندگان تا حدودی دریافته‌اند که اگر طرح اصلی را از طراح اصلی آن دریافت کنند به مراتب بافت با کیفیت‌تری خواهند داشت. خوشبختانه در طی شش سالی که بطور رسمی کار خودم را در حوزه طراحی شروع کرده‌ام؛ روز به روز شاهد رشد آگاهی در زمینه اهمیت طراحی بوده‌ام؛ که این امر بسیار مایه امیدواریست.

صابر براین باور است که، قانون و چهارچوب سختگیرانه و موشکافانه‌ای در مورد کپی کاری وجود ندارد، و کپی کارهایی که قالب و شمایل کلی طرح را کپی کرده‌اند اگر در جزئیات تا ۳۰ درصد تفاوت ایجاد کنند به راحتی می‌توانند قانون را دور بزنند.
ازنظر او وظیفه طراحان است که از نقشه اختصاصی خود حراست کنند و آن را در اختیار شرکت‌های غیرمطمئن قرار ندهند.

از طرفی تولید کنندگان باید طراحان کپی کار را تحریم کنند و تا از اصالت یک طرح مطمئن نشدند خرید انجام ندهند. ایشان معتقد است؛ شاید بتوان با راه اندازی یک سامانه استعلام قانونمند تا حدود زیادی مانع از اینگونه ارزش شکنی‌ها شد.

طراحی نقشه فرش هنری روبه تعالی

معضلات یاد شده امری انکار ناپذیر است که رهایی از آن نیازمند فرهنگسازی و قانون‌گذاری‌های سخت گیرانه‌تر دارد. با این همه سوالی که پیش ‌می‌آید آن است که نهال هنر طراحی فرش که سال‌ها پیش در بستر حاصل‌خیز کاشان به ودیعه گذاشته شد؛ اکنون در چه وضعیتی است؟

مدیر شرکت طراحی فرش گندمی معتقداست: نیاز است تولیدکنندگان و خریداران فرش ماشینی طبعی حرفه‌ای تر پیدا کنند تا بستری مناسب و سالم برای طراحی فرش ماشینی ایجاد شود، و خوشبختانه روز به روز بر تعداد افراد آگاه افزوده می‌شود، امروز تولیدکنندگان بسیاری وجود دارند که دریافته‌اند اصالت یک نقشه از مهمترین عوامل در فروش آن است تا جایی که بطور خودجوش به دنبال طراح واقعی هرنقشه می‌گردند و بهایی به کپی کاران نمی‌دهند.

از طرفی در کنار تعداد اندک طراحانی که ضعیف هستند و قادر به خلق یک اثر مستقل نیستند و با دید سوزیان وارد این عرصه شده‌اند؛ خیل کثیری از طراح‌ها و استادان حرفه‌ای در کاشان هستند که هنر را می‌شناسند و نبض بازار را می‌دانند و امروز درتلاشند با جلسات آموزشی و توجیهی تازه‌کاران این عرصه را بالنده کنند.

مدیر شرکت طراحی فرش پرند نزدیکی طراحان به کارخانه‌های تولید فرش را نقطه قوت این صنعت در کاشان می‌داند، ایشان بر این باورند که امکان تعامل سازنده و گفتمان طراح و تولیدکننده زمینه ساز آگاهی هرچه بیشتر نسبت به اهمیت نقشه اصیل شده‌است و همین امر سبب شده با وجود معضلات یاد شده وضعیت کنونی هنرطراحی فرش رو به بهبودی و ارتقا برود.

مدیرعامل شرکت فرش آراد بر این باور است که؛ به دلیل فروش زیاد برخی از طرح‌های غیر اصولی سلیقه مخاطب عام فرش ماشینی کمی به بیراهه رانده‌شده‌است، ما به سهم خود سعی کردیم تا حدود زیادی به اصول دقیق فرش اصیل ایرانی نزدیک شویم شرکت‌های تولیدی فرش ماشینی باید تلاش کنند تا در مسیر درست نوآوری‌هایی همسو با نیاز مصرف کننده را جایگزین طرح‌های غیر اصولی کنند.

باوجود پستی و بلندی‌ها و موانعی که در نشیب طراحی فرش ماشینی وجود دارد، هنر طراحی فرش ماشینی کاشان همچنان یک هنر متعالی و پربهاست که همچون رودخانه‌ای خروشان اهالی صنعت فرش را متمتع می‌کند و نام استادان حاذق این هنر را چونان دوری نادر در پوستین صدفین کهن شهرکاشان به جهانیان می‌نمایاند.

دایرکتوری طراحان فرش