رکود صنعت چرم در همدان؛ شهر دباغ خانه ها

از سالهای خیلی دور استان تاریخی همدان یکی از قطب های اصلی صنعت چرم بوده است.

تهیه چرم و ساخت اشیای تزئینی و مفید از آن، در شهر همدان قدمت بسیار دارد و تاریخ پر فراز و نشیبی از رکود و رونق را پشت سر نهاده است.

در گذشته تولید چرم در شهر همدان از رونق بسیار برخوردار بوده به طوری که چرم همدان و کالاهای چرمی ساخته‌ شده از آن شهرت جهانی داشت.

موید این مدعا وجود طومار چرمی در موزه هگمتانه است.

این طومار که سال ۱۳۷۰ از تپه هگمتانه کشف شد از ۲۷ قطعه چرم گوسفند ۵۰ در ۷۰ سانتی متری تشکیل شده است و طبق بررسی های انجام شده مشخص شد این طومار به خط عبری و با مرکب دوده ای نگارش شده است.

نمونه تطبیقی این طومار در موزه فلک الافلاک لرستان وجود دارد.

همچنین صنعت چرم همدان به علت وفور دام ، مواد گیاهی و آب فراوان که در تولید آن سهم بسزایی دارند یکی از مهمترین اقلام بازرگانی محسوب می شده است.

در سال ۱۳۱۱ نخستین کارخانه چرم سازی ماشینی همدان را ارباب اردشیر یگانگی (زرتشتی) در محله منوچهری به مساحت ۹ هزار و ۴۰۰ متر تاسیس کرد.

این کارخانه که با نقشه مهندسان آلمانی ساخته شد نخستین کارخانه چرم سازی مدرن ایران بود.

دکتر ربیعی در کتاب جغرافیای مفصّل ایران می نویسد: «تاریخ واقعی صنعت چرم سازی ایران را باید از تاریخ فعالیت چرم سازی در همدان محاسبه کرد و از آن پس این صنعت بتدریج در کشور توسعه یافت تا آنجایی که از یک کارخانه در سال ۱۳۱۱ به ۲۲ کارخانه در سال ۱۳۳۷ افزایش یافت.»

طبق آمار کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، در سال ۱۳۲۹ کارخانه چرم سازی همدان با ۹۰ کارگر ، ۱۵ تن پادوش گاوی، ۴۵ تن رویه و ۳۸ تن چرم سراجی تولید می کرده است که بعد از ورشکستگی، زمین و ساختمان ها به تملک دانشگاه بوعلی سینا درآمد.

سپس کارخانه تولید سالامبور و چرم حاج محمد شهباز راه اندازی شد.

چهارمین کارخانه چرم سازی به نام آقایی بود و پنجمین آن متعلق به فردی مسیحی به نام یرمان بود که ۴۰ تا ۵۰ کارگر داشته است.

وجود این تعداد کارخانه نشان دهنده قدمت این صنعت در این کهن شهر است که در ساختن چرم های عالی و مرغوب مهارت داشتند تا آنجا که هر سیاحی که از این دیار دیدار کرده اعتراف به اعتلای این صنعت در آنجا نموده است.

برای مثال چارلز عیسوی در کتاب تاریخ اقتصاد ایران می نویسد: «تولید چرم در شهر کوچک همدان رواج زیادی دارد ، زیباترین چرم همدان در آنجا برای دوختن کفش تولید می شد و چرم مرغوب ساغری هم از پوست الاغ با رنگ سبز به عمل می آید که از رنگ هایی که از اکسید مس بدست می آید تولید می شود.

اما با گذشت زمان دباغخانه های همدان از بین رفتند و از ۴۵ کارگاه دباغی سنتی شهرستان همدان ، هم اکنون ۴ کارگاه در مناطق دباغخانه ، قانتور، نایب احمد و میدان امام حسن وجود دارد که کیفیت چرم های آنها قابل مقایسه با چرم های قدیمی نیست زیرا دباغهای جدید تجربه دباغهای قدیمی را ندارند، از پوست های برگشتی کارخانه های ماشینی استفاده می کنند و مراحل تولید را بطور کامل و با مدت زمان لازم به پایان نمی رسانند.

همچنین از بازار قدیمی کفش دوزخانه همدان که زمانی جز محصول هنرمندان چرم ساز همدانی در آن محصول دیگری یافت نمی شد اکنون به بازاری مناسب برای فروش کفش های چین ، ترکیه ، ایتالیا و … تبدیل شده است و اینک این بازار تاریخی تنها با دستان پینه دوز امیدعلی کاظمی پیشکسوت چرم استان ، کاوشیان و علیزاده تاریخ گذشته را به نسل جوان یادآوری می کند.

با وجود این‌ پیشینه کهن، این صنعت دست ساز اما چندان با پیشرفت ها و فناوری های روز همگام نبوده و در سال‌های اخیر نیز با وجود پیشرفتهای‌ این صنعت در جهان، فعالان این حوزه در کشور و به خصوص استان همدان با چالش‌هایی برای توسعه این صنعت روبرو بوده اند و برای پیدا کردن جایگاه خود در بازارهای داخلی و بین المللی راهی طولانی در پیش دارند.

مسئول سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی استان همدان واردات بی رویه محصولات بی کیفیت کشور چین و بالا بودن هزینه تولید سنتی را موجب از بین رفتن بازار صادرات این محصول بیان کرد و افزود: مردم در خرید کیف و کفش به طراحی و پایین بودن قیمت ها توجه دارند که این امر موجب شده تولیدات چینی در سبد خرید مردم قرار بگیرد.

نگاهی به وضعیت دست اندرکاران این حرفه بیانگر تلاش مضاعف آنان در زنده نگهداشتن این صنعت در استان همدان است که انتظار می رود مسئولان استان قبل از آنکه این افراد با مشکل جدی مواجه شوند چاره اندیشی کنند.

یکی ‌از مشکلات تولیدکنندگان این محصول‌، نبود اتحادیه صنفی است که موجب شده واسطه‌ها و عناصر غیرمسئول و فرصت طلب اجازه فعالیت به کارگاه های سنّتی ندهند.

آنها معتقدند افزایش قیمت مواد اولیه و ورود اجناس چینی موجب خروج واحدهای تولیدی از گردونه رقابت شده و به علت تداوم واردات بی‌رویه کالاهای چینی بسیاری از کارخانه های چرم محصولات نیم ساخته خود را به کشورهای اروپایی صادر می‌کنند.
تغییر و نوسانهای فزاینده قیمت مواد اولیه در بازار چرم نیز موجب شده تولیدکنندگان محصولات چرمی امکان تهیه مواد اولیه برای مدت طولانی را نداشته باشند و ناچارند اجناس مورد نیاز را جزئی تهیه کنند‌.

چرم خام و سالامبور ایران به بهای کم از کشور خارج می‌شود و به جای آن محصولات فرآوری شده و چرم آماده وارد کشور می‌شود که موجب افزایش قیمت تمام شده محصولات داخلی و روی گردانی مشتریان و رکود بازار داخلی می‌شود.

معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان تشکیل اتحادیه را مستلزم وجود حداقل هفت تعاونی هماهنگ دانست و گفت: در حال حاضر تعاونی های چرم در همدان فعال اند اما به علت نبود هماهنگی اتحاد بین هفت تعاونی صورت نگرفته است.

خانم عباسی همچنین گفت: این قشر به علت نداشتن صنف مشخص از دریافت جواز کسب محرومند اما معاونت صنایع دستی استان برای کارگاه های تولیدی و تجاری پروانه تولید و برای کارگاه های خانگی کارت شناسایی خانگی صادر می کند.

او یکی از تدابیر این معاونت برای رونق دوباره این هنر را فراهم کردن محیط مناسب برای فعالیت این قشر بیان کرد و گفت : با هدف تقویت صنعت چرم همدان ، بازار موتاب خانه همدان مرمت شد چرا که انسجام واحدهای تولیدی در این بازارچه مناسب تر است.

معاون صنایع دستی استان افزود: با تلاشهای انجام شده از سال ۱۳۷۵ تاکنون با استفاده از هنرمندان پیشکسوت این رشته به هنر آموزان آموزش های لازم داده شده و تعداد کارگاه های تولید چرم به ۵۸۶ کارگاه افزایش یافته است.

در سال ۱۳۷۰ ، ۴۸۰ چرم کار در ۳۰ کارگاه در استان همدان فعالیت می کردند.

خانم عباسی چرم را از مصنوعات اشتغال زا و با ارزش افزوده بالای ۳۵ درصد بیان کرد و حداقل سرمایه مورد نیاز برای ایجاد کارگاه های صنعت چرم را ۵ میلیون و حداکثر ۵۰ میلیون تومان اعلام کرد.

هم اکنون، هزار و ۱۴۸ نفر در استان همدان در ۵۸۶ کارگاه فعال چرم در حال فعالیت هستند که بیشترین تعداد این کارگاه ها در شهرستان همدان با ۲۴۶ کارگاه و ۷۲۸ هنرمند است.

ایجاد محدودیت در صدور مواد اولیه، تامین نقدینگی از طریق ارایه تسهیلات ارزان، ایجاد زمینه مناسب برای جذب سرمایه های خارجی ، ایجاد مراکز آموزشی و تحقیقاتی برای افزایش دانش کارکنان این صنعت و افزایش کیفی چرم فرآوری شده از راهکارهای پیشنهادی برای برطرف کردن مشکلات صنعت چرم است.

همچنین در صورتی که تولیدات صنعت چرم به مصنوعات چرمی هدایت شود، ارز آوری صنعت چرم استان چند برابر افزایش خواهد یافت.

صنایع دستی استان همدان به لحاظ پتانسیل و عملکرد رتبه سوم را در کشور دارد.