شال و فرش و پتوی ایرانی

شال و فرش و پتوی ایرانی
پژوهش هایی در تاریخ اقتصادی ایران۴

بخش دیگری از توصیف یک پزشک آلمانی از صنعت دستی ایران را به نقل از کتاب چارلز عیسوی می خوانید. کیفیت و قیمت انواع شال و فرش و … در این نوشته درج شده است.
تا ایام اخیر، پنبه در اکثر نواحی مملکت، در یک ماده خشن و ضخیمی به نام کرباس به کار می رفت که برای پوشاک طبقات متوسط نظیر کتان در کشور ما و نیز برای چادر استفاده می شد. پیشه وران قم، سمنان و آباده در نزدیک شیراز کرباس را تولید می کردند و غیر از اینها در هر خانه برای احتیاجات داخلی تولید می شد. هر توپ آن شش تا هشت متر طول داشت. بهترین پارچه، شبیه قدک در اصفهان، یزد و کاشان و تا حدی هم در بوشهر به عمل می آمد؛ این پارچه با اطمینان تمام بافته می شد و رنگ خوبی داشت و لذا برای مردم ایران و قفقاز در فصل تابستان پوشاک خوبی به شمار می رفت. سابقا برای این کار از پنبه زرد طبیعی (قدک شادرنگ) استفاده می شد، ولی به دلیل شکنندگی اش، نمی شد آن را با نخ دوخت از این رو مردم ترجیح می دادند که قدک را از نخ انگلیسی که از بوشهر وارد می شد تولید کنند. در نتیجه قیمت آن کاهش یافت ولی کیفیت آن بدتر شد. پارچه های هندی و پارس(قلمکار) بسیار باارزش بود- با بافت بهتر همراه با الگوهای عربی گونه، گل های باسمه ای یا قلمکار ملون. تولیدات آنها کار و پول زیادی می برد چون رنگ آن بایستی به طور مجزا با دست انجام می شد و سپس برای جلوگیری از ترکیب آنها با همدیگر با نوعی صمغ پوشیده می شد.
یکی از متداول ترین پارچه ها در ایران که مصرف زیادی داشت چیت بود که معمولاتوسط کارخانه های منچستر مناسب با مذاق ایرانی و فروش در شرق به عمل می آمد. این کالاها یا به طور مستقیم از انگلستان توسط شرکت یونانی برادران رالی یا از طریق واسطه هایی در استانبول، طرابوزان و تبریز به عنوان تولیدات آلمانی، فرانسوی یا سوئیسی وارد ایران می شد.
ایرانیان شال، قالی، نمد، پشم و کالاهای پشمی غیر از پشم گوسفند، مرغوز یا کرک تولید می کنند. مراکز اصلی تولید شال کرمان و مشهد( شال کرمانی و مشهدی) است. شال های ایرانی که ۳ متر طول و ۴/۱ عرض دارد از نظر طرح و رنگ قابل مقایسه با شال های کشمیری است ولیکن از حیث نرمی و دقت بافت بسیار پایین تر از آن است. بهترین شال معمولا۲۰ تا ۳۰ دوکات ارزش دارد؛ در حالی که شال های هندی دو تا سه برابر این قیمت می ارزد. مشهد شال های ۸ تا ۱۰ دوکاتی تولید می کند و شال های کرمانی بسیار عالی است و از نظر کیفیت شبیه شال های کشمیری اروپا می باشد «شال کوسه» به ارزش ۵ تا ۶ دوکات است. انواع و اقسام شال بافته می شود و اقسام آن طبق طرح و رنگ به قرار زیر است: لاکی، لاجوردی، بوته ای، شاهی گوزن، اهرامی، ترمه و زنگاری. مقدار معتنابهی از شال های ایران به استانبول و اسکندریه صادر می گردد. در داخل، پارچه های شالی به صورت حاشیه بریده می شود و برای حاشیه بافی پارچه ها به کار می رود. چند سال قبل تولید شال در ایران پیشرفت چشمگیری داشت؛ چرا که امیرکبیر، صدراعظم تولید آن را مورد تشویق قرار داده است. شال هایی به ارزش ۵۰ تا ۶۰ دوکات بافته می شد و قیمت آن؛ به ندرت به پای قیمت شال های هند می رسید. ولی پس از قتل امیر، این صنعت بار دیگر تنزل کرد تا آنجا که امروزه قسمت اعظم پشم کشمیر که قیمتش به شدت در حال ترقی است، به صورت مواد خام به هند فروخته می شود.
فرش ایران بیشتر نه از نظر رنگ بلکه، از حیث دوام و دقت بافت معروفیت دارد. فرش های بزرگ(قالی) دارای شش متر طول و سه متر عرض است؛ قیمت این نوع فرش بین ۱۳ تا ۴۰ دوکات است. این صنعت نیز امروزه در حال احتضار است. فرش هایی که دویست سال قبل بافته شده اند از نظر شکوه طرح و ظرافت رنگ بهتر از قالی های امروزی است. نوع کوچک آن (قالیچه) که بیشتر برای نمازخوانی به کار می رود، ۴ تا ۱۰ دوکات ارزش دارد. زیباترین قالی ها از آن ایالت فراهان در نزدیکی کرمانشاه است. چادرنشینان کردستان، همدان و میانه نوعی قالی نامرغوب می بافند که قیمتش نسبتا پایین است؛ آنها با استعمال رنگ قهوه ای باز در زمینه قالی ها که از پشم شتر است، می دانند که چطور جذابیت ظاهری قالی ها را بالاببرند. اگر قالی ها نقص و عیب داشته باشد به قیمت پایینی می فروشند؛ چون آن عیب ها غیرقابل ترمیم است و مواد آن به زودی ساییده شده و خاصیت کرکی خود را از دست می دهد.
دوام فرش های ایرانی واقعا تعجب آور است. در خلال دومین سال اقامتم در تهران، خواستم یک فرش زیبا، ولی کار کرده ایرانی بخرم. قیمتی که از من خواستند خیلی بالابود، به فروشنده گفتم که آنها خیلی کهنه است. در جواب گفت:« هیچ هم اینطور نیست چون من اول بار آنها را در شانزده سال قبل خریدم.» در این معامله بالاخره با همدیگر کنار آمدیم و پس از اینکه هشت سال کار کرد، بار دیگر آن را با همان قیمت به آنها فروختم. فروش فرش به خارج یعنی قفقاز و استانبول زیاد خوب نیست؛ چرا که سنگینی آنها در زمان حمل ونقل متضمن خرج زیادی است. از اینها گذشته، به غیر از آنهایی که نظیر ایرانیان دوام آنها را می خواهند، قیمت آنها خیلی بالااست؛ بالاخره اندازه آنها برای هر خانه ای مناسب نیست. می توان انواع و اقسام فرش را از نظر اندازه و طرح به طور سفارشی بافت ولی در این نوع موارد بایستی دست کم هشت ماه انتظار کشید؛ چون کار خیلی به آهستگی پیش می رود.
اگر کسی بخواهد سر از قیمت شال یا فرش در بیاورد بایستی به طور مداوم عملابه کار بپردازد. برای ایرانیان، مانند جاهای دیگر، ارزیابی واقعی قیمت یک اسب، یک شال یا یک فرش تربیت مخصوصی می خواهد. از این رو اروپایی ها نمی توانند به قضاوت های خود اعتماد کنند ولیکن می توانند از یک نفر تاجر یا دلال قابل اعتماد استفاده نمایند.
خبرگی و آشنایی می خواهد که بین شال هندی و ایرانی فرق بگذارد.
ایرانیان در تولید انواع و اقسام نمد که با طرح های زیبا و خطوط پشمی رنگارنگی حاشیه دوزی شده مهارت دارند. این نمدها در یزد به عمل می آید وگرچه ضخیم است ولی انعطاف و نرمیت فوق العاده ای دارد؛ نوع کوچک آن از پشم بز در همدان تولید می شود که مثل ابریشم است. از نمد برای ساختن مشمع، کلگی، ژاکت و رواسبی و غیره استفاده می کنند. صادرات آن به دلیل سنگینی اش صرف زیادی ندارد.
بعضی از عشایر چادرنشین و خصوصا کردان پوشش های رنگارنگ، نازک و روشنی برای استفاده شخصی یا استفاده در اسب ها می بافتند که گلیم، کردی و سیم پشته نامیده می شود. ارزش آنها هر کدام ۲ تا ۶ دوکات است.
در کرمان پتوی ضخیم و بادوام و پشمی تولید می شود و طوری بافته می شود که آب در آن نفوذ نمی کند. من در تمام سفرهایم به مدت هشت سال- در چادر، در بیابان، در کوهستان از یک پتو استفاده کردم- به زیر آن می خزیدم و آن را برمی گرداندم و در اروپا نیز به مدت ده سال به عنوان فرش از آن استفاده نمودم. پیشنهاد می کنم که هر سیاحی در ایران یک پتو همراه داشته باشد؛ چرا که وزن سبک آن و نیز حجم کم آن، آن را بسیار قابل استفاده می نماید. اگر کسی خود را به پتو بپیچد، به خوبی از تگرگ و باران در امان خواهد بود. رنگ های پتو هم قهوه ای، آبی، سبز و قرمز است. قیمت آن از ۳ تا ۶ دوکات می باشد.
نوع دیگر از پارچه های پشمی(یعنی برک) نیز از پشم شتر بافته می شود. این پارچه را که بسیار نرم، گرم و بادوام است ایرانیان مانند افغان ها می بافند و بهترین نوع آن در خراسان به عمل می آید. نوعی عبا هم که مثل عبای عربی است در کرمان و اصفهان از پشم شتر تولید می شود. این نوع لباس، در قسمت شانه ها حاشیه دوزی شده است؛ انواع آن بسیار سبک و در مقابل آب غیرقابل نفوذ و بادوام است. هر کدام از آنها ۳ تا ۸ دوکات ارزش دارد. در تابستان و زمستان از آنها استفاده می شود و خصوصا برای مسافرت بسیار مفید است. عباهای مسافرتی ما بیش از هر چیز ما را از شر آفتاب و باران و گرما نگه داشت و بسیار هم خنک بود.
معروف ترین جوراب های ایرانی هم از پشم دوخته می شود، این جوراب ها از نظر لطافت، زیبایی رنگ و طرح مثل شال کشمیری است. نفیس ترین آنها جوراب شیراز و خوی در نزدیک آرارات است. علاوه بر کاربرد پشم گوسفند و بز و شتر، استفاده از پارچه های پشمی(ماهوت) نیز متداول است. ایرانیان طرز تولید آن را نمی دانند؛ به این منظور یک کارخانه در آذربایجان در حدود سی سال قبل ایجاد شد که به زودی در محاق تعطیلی افتاد. تمام این پارچه ها از خارج می آید و توسط تجار ایرانی از استانبول از راه طرابوزان و تبریز وارد می شود.
اکثر آنها تولید استرالیا است هر چند که به نام ماهوت هلندی فروخته می شود. ایرانیان در موقع خرید این پارچه به قیمت آن کمتر از کیفیتش توجه می کنند؛ چون آنها انتظار دارند که پارچه ای پشمی بایستی دست کم شش یا ده سال دوام بیاورد؛ می توان به کرات از دهن افراد در مورد نامرغوبی و کم دوامی پارچه های کارخانه ای اروپا شکایاتی شنید. برای بافت یک عبا ۳ متر پارچه به کار می رود؛ اروپایی هایی که یک توپ از این پارچه ها خصوصا به رنگ های آبی، قهوه ای باز یا سبز زیتونی می آورند می توانند خود را با تقدیم آن به عنوان هدیه عزیز کنند یا می توانند در ازای آن خدمات با ارزشی کسب کنند.
تولید ابریشم در سرتاسر مملکت رواج دارد ولیکن از زمان شاردن به بعد روبه زوال رفته است مهم ترین کارخانه های ابریشم بافی در کاشان، یزد – که از زیباترین کارخانه ها است – اصفهان، تبریز و مشهد است. حدود ده سال قبل، چهارصد کارگاه در کاشان کار می کرد؛ ولی از آن زمان به بعد روبه زوال رفت؛ چرا که قسمت اعظم پیله ابریشم به دلیل صعود قیمت آن به اروپا صادر می گردد. ابریشم ایران به طور کلی بادوام و دارای رنگ های زیبا است؛ آنها در موقع پیچیدن کلاف در حین رنگرزی طرح های سایه دار و روشنی بر آن می زنند؛ معهذا این ابریشم ها از نظر شکوه و اطمینان رنگش، با ابریشم های اروپا قابل مقایسه نیست. بهترین تافته کنفی در مشهد و کاشان تولید می شود؛ ابریشم یزد و اصفهان بهترین رنگ و طرح را دارد و بهترین پرده هم در گیلان به عمل می آید. اطلس فقط در کاشان تولید می شود. معهذا از ابریشم خالص به عمل نمی آید، بلکه دارای پود پنبه ای است. در همان جا پارچه های زربافت هم تولید می شود که به هر حال قابل مقایسه با زربافی هایی که یک زمانی در ایران تولید می شد نیست. مخمل ایران از حیث نرمی و شکوه رنگ ها، پایین تر از مخمل فرانسه است و حتی محکم هم نیست، از این نوع پارچه ها رنگ های گوناگون خصوصا آبی که ایرانیان تولیدش نمی کنند، بلکه بیشتر در تولید مخمل های نارنجی و قهوه ای دست دارند، وجود دارد. در یزد بعضی از پارچه های ابریشمی به نام شال ابریشم به عمل می آید، آنها مثل شال هندی دارای طرح های نخلی و دسته گل است که حاشیه دوزی شده و تنها نوعی است که صادر می شود به روسیه و استانبول. از سوی دیگر صادرات ابریشم یکی از منابع اصلی ایران را تشکیل می دهد. تنها ابریشم کارخانه ای که وارد می شود ساخت ایونی و خصوصا حریر و زربافت است که مقدارش بسیار کم است.
از کتان فقط برای دستمال و کفن استفاده می شود. کتان فقط در چند نقطه مازندران به عمل می آید.
جوهری که استفاده می شود یک قسمت در ایران تولید می شود- مثلااز روناس، گل زعفران، نیل، پوست انار، مازو، آهن، زاج کبود، استات آهن و غیره- و یک قسمت هم از هند وارد می گردد. قرمزدانه از اروپا می آید ولیکن Porphyrophoro hamelii از آرارات جای آن را گرفته است. غلظت رنگ قرمزدانه با اضافه کردن پوست لوتر هندی بیشتر می شود. زنان عشایر با عرف کهن در تهیه رنگ ید طولایی دارند؛ چون اسیدهایی که آنها استفاده می کنند ادرار گاو است. از نظر عوامل مختلف مهم، طبیعتا تولید یک درجه رنگ مشکل است. از این رو در قالیچه ها و شال ها می توان تنوع رنگ های باز را در بعضی از نقاط مشاهده کرد چون تولید رنگ وقت زیادی می خواهد که معمولاشش ماه طول می کشد. از سوی دیگر، رنگ ها همه اش خالص است و در مقابل آفتاب ایران بهتر از آفتاب اروپا مقاومت می کند. مراکز بزرگ تولیدی آن صباغ خانه ها است که اکثر آنها فقط در زمینه یک رنگ کار می کنند. به همین نحو سفیدشویی هم در همه جا وجود دارد؛ مثلامن در اصفهان سواحل زاینده رود را دیدم که پوشیده از نخ و پارچه دراز و پهن بود.
تولید چرم در شهر کوچک همدان رواج زیادی دارد. زیباترین چرم همدانی در آنجا برای دوختن کفش تولید می شود و چرم مرغوب ساغری هم از پوست الاغ با رنگ سبز براق به عمل می آید که از رنگ هایی که از اکسید مس به دست می آید تولید می شود؛ دانه های گیاهی آن از دانه های تاج عروس درست می شود که پابه پای چرم می پاید.
فقط در کرمان چرم بز آن هم از پوست بز و قوچ کوهی تولید می شود، در سایر نواحی مملکت پوست گوزن نر، غزال، قوچ کوهی و بز وحشی و مرال به دور ریخته می شود و بدون استفاده باقی می ماند. صادرات چرم اهمیتی ندارد چرا که چرم خارجی در نظر ایرانیان نجس است. شریعت نیز استفاده از پوست حیواناتی را که به صورت طبیعی بمیرند، حرام کرده است. مقدار کمی از چرم گوزن، به رنگ قهوه ای سیر(جیر) به ایلات قفقاز برای تهیه سیورساتشان فروخته می شود. صادرات پوست گوسفند و بز تا حدی زیاد است.

روزنامه دنیای اقتصاد، شماره ۲۴۵۳ به تاریخ ۲۰/۶/۹۰، صفحه ۳۱ (تاریخ اقتصاد)