صنعت نساجی ایران با دو چالش همزمان «قاچاق» و «مقررات بازدارنده» مواجه است

صنعت نساجی و پوشاک ایران که یکی از ارکان مهم اشتغال و تولید کشور به شمار می‌رود، هم‌اکنون با دو تهدید جدی روبه‌روست: ورود میلیاردها دلار پوشاک قاچاق به کشور و تصمیمات سیاستی‌ای که فعالان این حوزه آن‌ها را مغایر با تولید داخلی می‌دانند.

شرایط اقتصادی و تقاضای مصرف‌کننده

صنعت نساجی به‌شدت وابسته به قدرت خرید خانوار است. در دوره‌های ثبات اقتصادی، تقاضا برای پوشاک، منسوجات خانگی، فرش و کفپوش افزایش می‌یابد؛ اما تداوم رکود و تنش‌های ژئوپلیتیکی اخیر باعث کاهش محسوس تقاضا شده است. گرچه بسیاری از تولیدکنندگان توانستند در بحران‌های اخیر چراغ کارخانه‌ها را روشن نگه دارند، اما اختلالات گسترده بازار به‌ویژه در تهران به‌عنوان قطب اصلی توزیع کشور – روند انتقال کالا از کارخانه به بازار را به کندی کشانده است.

کمبود مواد اولیه

تأمین مواد اولیه همچنان مانع اصلی پایداری تولید است. در بخش تولیدات مبتنی بر پلی‌استر، وابستگی به تنها یک تولیدکننده داخلی تراشه و گرانول PET بی‌ثباتی جدی ایجاد کرده است. این اختلال زنجیره تأمین، تولید الیاف پلی‌استر، نخ فیلامنت و محصولات وابسته را نیز تحت تأثیر قرار داده است. فعالان این صنعت معتقدند سیاست تخصیص ارز باید واردات مواد اولیه ضروری مانند پنبه و الیاف اکریلیک را در اولویت قرار دهد، نه واردات کالاهای نهایی که معادل‌های باکیفیت داخلی دارند.

معضل همیشگی قاچاق

قاچاق همچنان یکی از بزرگ‌ترین موانع رشد صنعت پوشاک ایران است. برآوردها ارزش سالانه پوشاک قاچاق ورودی به کشور را بین ۱.۵ تا ۳ میلیارد دلار نشان می‌دهد. این ورود غیرقانونی که اغلب از طریق بازارچه‌های مرزی غیررسمی صورت می‌گیرد توان تولید داخلی را تضعیف کرده، رقابت قیمتی را برهم زده و حتی تهدیدهای امنیتی به همراه دارد. نبود نظارت مؤثر می‌تواند این مسیرها را به کانالی برای انتقال کالاهای خطرناک یا ممنوعه نیز تبدیل کند، موضوعی که اهمیت کنترل جدی مرزها را دوچندان می‌سازد.

مقرراتی در تضاد با نیاز تولید

تولیدکنندگان نساجی با چالش‌های داخلی ناشی از مقرراتی مواجه‌اند که به گفته آن‌ها «ضد تولید» است. پیچیدگی قوانین واردات، سیاست‌های متناقض گمرکی و الزامات سختگیرانه بازگشت ارز صادراتی، موجب دلسردی صادرکنندگان و کاهش توان رقابت بین‌المللی شده است.

چارچوب بازگشت ارز به‌ویژه از سال ۱۳۹۷ تاکنون بدون اصلاح باقی مانده و بسیاری از صادرکنندگان باسابقه را از حضور در بازارهای جهانی بازداشته است. پیامد آن، کاهش سهم صادراتی به‌ویژه در محصولاتی است که ایران مزیت رقابتی دارد، مانند فرش، قالی و کفپوش.

روند واردات و عملکرد صادرات

به‌طور رسمی واردات پوشاک از سال ۱۳۹۶ ممنوع شده و تنها برای پوشاک تخصصی مانند لباس‌های ایمنی، آتش‌نشانی و صنعتی استثنا قائل شده‌اند. با این حال، جریان قاچاق همچنان ادامه دارد. هم‌زمان واردات پارچه به‌عنوان ماده اولیه کلیدی از حدود ۳۰۰ میلیون دلار پیش از ۱۴۰۰ به ۹۷۰ میلیون دلار در سال ۱۴۰۳ افزایش یافته است.

از نظر صادرات، بخش نساجی (به‌جز چرم، کفش و لوازم جانبی) در سال ۱۴۰۳ حدود ۶۸۰ میلیون دلار ارزآوری داشته که نسبت به ۵۸۵ میلیون دلار سال قبل رشد نشان می‌دهد. بیش از نیمی از این رقم مربوط به صادرات فرش، قالی و کفپوش بوده است. با وجود این رشد، فعالان صنعت معتقدند که اصلاح موانع قانونی و مالی می‌تواند ظرفیت‌های بسیار بیشتری را آزاد کند.

واردات ماشین‌آلات و کاهش هزینه‌ها

یکی از معدود زمینه‌های همسویی سیاست‌های دولتی با نیاز صنعت، واردات ماشین‌آلات نساجی بوده است. در مواردی که تولید داخلی وجود نداشته، تعرفه واردات به صفر کاهش یافته و از مالیات بر ارزش افزوده نیز معاف شده بود. اما تغییرات اخیر و اعمال حقوق ورودی نگرانی‌هایی ایجاد کرده و درخواست‌ها برای معافیت تعرفه‌ای مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای به‌منظور کاهش هزینه تولید و جذب سرمایه‌گذاری را افزایش داده است.

ضرورت هم‌افزایی راهبردی

کارشناسان معتقدند صنعت نساجی نیازمند یک رویکرد راهبردی هماهنگ شبیه به «ستاد فرماندهی تولید» است؛ سازوکاری که در آن دولت و بخش خصوصی به‌طور مشترک مسائل سیاستی، بازاری و زنجیره تأمین را به‌صورت لحظه‌ای مدیریت کنند. این موضوع به‌ویژه در شرایط بحرانی اهمیت دارد، چراکه تصمیم‌های نابه‌هنگام می‌تواند اختلال‌ها را تشدید کند نه برطرف.

پیام روشن فعالان صنعت این است: صنعت نساجی ایران توانایی تأمین نیاز داخلی، افزایش صادرات و نقش‌آفرینی جدی در اقتصاد غیرنفتی کشور را دارد؛ اما تحقق این ظرفیت نیازمند حذف موانع خودساخته، مهار قاچاق، تضمین دسترسی پایدار به مواد اولیه و اجرای اصلاحات مقرراتی است که تولیدکنندگان و صادرکنندگان داخلی را توانمند کند، نه محدود.

برای مشاهده جدیدترین اخبار صفحه اینستاگرام مجله نساجی کهن را دنبال کنید.