کاربرد کامپيوتر در طراحي فرش و ضرورت آن

کاربرد کامپيوتر در طراحي فرش و ضرورت آن

مهندس محمد سعيدپور- طراحي فرش بينا

با توجه به رقابتي بودن اقتصاد، فرهنگ و هنر در عرصه روابط بين‌المللي، به كارگيري و بهره‌ جستن از برخي نوآوري‌هاي تكنيكي، سخت افزاري و نرم افزاري در جهت ارتقاء سرعت، كيفيت، شناسايي و بازاريابي صحيح توليدات صنايع و هنرهاي مختلف امري ضروري و عاقلانه به نظر خواهد رسيد.

در اين ميان هنر و صنعت فرش دستباف به عنوان توليدي تجاري، مصرفي و تزئيني كه بخش عمده‌اي از سهم صادرات صنايع دستي و غيرنفتي كشورمان را به خود اختصاص مي داد، سالياني است كه شايد به دليل حاكميت افراطي برخي نظرات و شيوه هاي سنت‌گرايانه در طراحي، توليد، بازاريابي و فروش دچار ناهنجاري‌هايي در سطح تجارت جهاني گرديده است.

البته لازم به ذكر است عواملي چون ركود اقتصاد جهاني، تغيير مكانيزم زندگي، مصرف و سطح درآمد جوامع خريدار فرش ايران، همچنين بروز شوك هاي سياسي‌ـ اقتصادي به نوبه خود نقش مهمي را در ايجاد پديده ركود دارا بوده اند.

به هرحال فارغ از ايراد مسائل جانبي در اين باره سعي بر آن است تا بعد از مرور مختصري از تاريخ شکل گيري طراحي و نقاشي سنتي فرش، به طور خلاصه يكي از عملي‌ترين، اصلي‌ترين و مهمترين عوامل توليد را در ايجاد يك فرش خوب از زاويه دستاورد نوين تكنولوژي يعني كامپيوتر مورد بررسي قرار دهيم.

گذشتة فرش ايران را مي‌توان از نظر طرح و رنگ در بين ديگر بافته‌هاي پرزدار جهان داراي شاخصه‌هاي زيبايي، اصالت، سنت، فرهنگ، معنويت و كيفيت دانست كه به جز نمونه‌هاي قديمي محدود در موزه‌ها و كلكسيون‌هاي مختلف، تحقيق پيرامون ابتكارات، خلاقيت‌ها و تنوع طرح‌ها و نقشه‌هاي ذهني يا اجرايي فرش امري مشكل به ‌نظر خواهد رسيد.

از آن زمان که فرش بافته شد عنصر طراحي نيز با آن عجين بود. لذا هويت و زيبايي يک فرش بر اساس طرح و رنگ آن مشخص مي گردد. نقشه و رنگ  دو ويژگي مهمي هستند که به فرش زيبايي و ارزش هنري مي بخشند.

اولين بافته هاي قالي شايد نياز به نقشه و طراحي نداشت.  ليکن بافنده با استفاده از خطوط مسقيم به بافت اشکال هندسي پرداخته و بعضاً اگر طرح اسب، بز، پرنده، درخت، کوه و خورشيد را استفاده مي کرد، به صورتي ساده و تک نقش در بافت اجرا مي نمود به همان گونه اي که در طبيعت  به صورت عناصري با ساز و کار مجزا اما در وحدتي جدايي ناپذير با يکديگر حضور دارند.

اين گونه طرح ها بيشتر در مناطق عشايري و روستايي اجرا شده اند. ضمن آنکه در اين مناطق به دليل کوچ عشاير و نبود فضايي براي ثبت و ضبط نقشه، فرش هاي بافته شده بدون طرح و نقشه و بر اساس حافظه بافنده توليد مي شدند.

در ادامه تاريخ فرش، آن هنگام که بافت فرش در شهر ها مرسوم گرديد، انواع مختلف طرح و نقشه اجرا شد که از اين ميان نقشه هاي گردان (گل و برگ و اسليمي) و نقشه هاي تصويري بيشتر مورد توجه قرار گرفت.

اين نوع طرح که از طرح هاي اسليمي و گل و بته بصورت تو در تو و توريقي بر روي دايره گردان استفاده مي شد به دليل گستردگي و تنوع در نقش و رنگ، که بر اساس هر منطقه متفاوت بود، گوناگوني بسيار يافت و نياز به ثبت و بايگاني نقشه  در شهر ها بوجود آمد.

دلايل زير را مي توان براي اين مسئله برشمرد:

1.نياز به وجود فرش هايي با نقشه هاي معين و شناخته شده

2. بافت فرش تحت نظارت و نظام معين کارگاهي

3. بافت فرش هاي بزرگ و يکپارچه

4. بافت فرش بطور گروهي

5. امکان کنترل بافت و باز سازي

6. ضرورت انتقال ذوق، خلاقيت و نو آوري بر روي نقشه

7. ضرورت ثبت وانتقال نقشه به نسل هاي بعدي

در گذشته طراحان ماهر قبل از اجراي نهايي نقشه ابتدا طرح نمونه را به صورت 30×20 کشيده و پس از تاييد، آن را به اندازه قالي بزرگ کرده و براي بافت رنگ آميزي مي کردند.

بعد ها طرح بر روي کاغذ طراحي مي شد و بيشتر رسم بود که نقاش نقشه دلخواه را نقاشي مي کرد و بعد کار را به جدول کش مي سپرد تا با مرکب، خط کش و قلم فلزي، خط هاي عمودي و افقي را کشيده و نقشه را به طوري که هر خانه نمودار يک گره باشد، جدول بندي کند.

اين وضعيت هر چند براي نقشه کش و جدول کش به راحتي صورت مي پذيرفت ولي براي بافنده مشکلاتي را به همراه داشت. به عنوان مثال گاه موجب مي شد يک گره در دو يا چهار خانه قرار گيرد و اين مسئله براي بافت دشوار بود. براي رفع اين مشکل، اوايل هر گره از طرح را با استفاده از سنجاق سوراخ مي کردند تا هر سوراخ نمايانگر يک گره باشد. ولي در مدتي اندک بجاي استفاده از سنجاق به نقطه کردن طرح ابتدا با مداد يا جوهر و بعدها بوسيله رنگ پرداختند.

هر چند کشيدن جدول با دست، قلم فلزي و خط کش بر روي پارچه، کاغذ و يا لوحه هاي حلبي قدمتي 100 ساله دارد، ليکن استفاده از کاغذهاي چاپي جدول در فاصله سال هاي 1315 تا 1320 هجري شمسي اتفاق افتاد و اين کار بيش از نيمي از زماني را که طراحان صرف آماده ساختن کاغذ طراحي مي نمودند کاهش داد.

اولين گام ها در جهت توليد نقشه هاي چاپي به قصد نظم بخشيدن، يکنواخت کردن شيوه هاي توليد، سهولت در تکثير، پايين آوردن قيمت و توليد انبوه بود.

چه بسيار طرح‌هايي را كه اذهان نوآور و زيبايي‌شناس بافندگان روستايي وعشايري با سرپنجه‌هاي تواناي خويش بر تار و پود فرش گره زدند و يا هنرمندان طراح و نقاش فرش با چيره‌دستي و مهارتي فراوان افتخاراتي را با نام فرش ايراني و براي هميشه به جهانيان به اثبات رسانيدند که امروز به جز اندكي شاهد فراموش شدن و از بين ‌رفتن صدها و هزاران از آن نقشه‌ها در طي فرايند توليد، بافت و در پي حوادث آتش‌سوزي، سيل، حمله موريانه و… خواهيم بود. لذا «علاج واقعه قبل از وقوع بايد كرد».

درحفظ و صيانت از اين گنجينه ملي، با آن همه وسعت و تنوع مي‌توان از ماشيني كم‌حجم و معجزه‌گر به نام كامپيوتر استفاده نمود كه شايد اگر اغراق نباشد مي‌شود گفت: مجموعه طرح‌ها و نقشه‌هاي دستي موجود در عصر امروز يا گذشته را بتوان در قالب تعدادي محدود لوح فشرده كامپيوتري ذخيره و آرشيو نمود. آرشيوي كه حاوي ارزشهاي علمي‌ـ كاربردي، تحقيقي و تاريخي جامعه فرش ايران مي‌باشد.

كم‌حجم‌بودن، مقاومت در برابر تأثيرات جوي، امكان دسترسي آسان، انجام هرگونه تغييرات در طرح، رنگ و اندازه فايل‌هاي ذخيره شده در هر موقع و هر زمان از ديگر مزاياي آرشيو مذكور مي‌باشد.

و از همه مهم تر نكته آن است كه روند فوق تنها با تخصص فني و هنري هنرمندان طراح و نقاش فرش و در قالب كاربران اصلي اين وسيله مقدور خواهد بود. كاربراني كه:

اولاً: بايد تمام و كمال به اصول طراحي سنتي و دستي فرش آشنايي داشته

ثانياً: فرهنگ، هنر و اصالت‌ها را در قالي ايران باز شناخته

ثالثاً: تكنيك ها، سبک ها و فنون بافت و توليد را همراه با بازار هر منطقه بارها به خوبي مرور كرده باشند.

به همين منظور لازم مي‌دانم تعاريفي را هر چند خلاصه از طراح و طراحي سنتي و كامپيوتري فرش جهت روشن‌ترشدن مطلب ارائه نمايم.

1- ‌طراح سنتي فرش:

«طراح سنتي فرش كسي است كه با تاريخچه طراحي نقشه فرش آشنايي داشته و طراحي ختايي‌ها، اسليمي‌ها، ساير اجزاي نقشه فرش شامل بته جقه ، نقوش گل فرنگ، نقوش حيواني و … را داشته، محاسبات اوليه مربوط را انجام دهد و بتواند حاشيه‌ها و انواع نقشه‌هاي فرش را طراحي كند.»

2- طراح كامپيوتري فرش:

«طراح كامپيوتري فرش به شخصي اطلاق مي‌گردد كه علاوه بر دارا بودن تمام خصوصيات هنري، فني و تكنيكي طراحي سنتي و دستي فرش،‌ به علوم كامپيوتر و كاربرد آن حداقل در محدودة فعاليت خويش آشنايي داشته و بتواند ابزارها، وسايل و نرم‌ افزارهاي موجود را در جهت ارائه طرح‌ها و نقشه‌هايي نوين، بديع و زيبا تحت سيطره هنري خويش قرار دهد.»

همان گونه كه از اين تعريف استنباط مي‌شود كامپيوتر به عنوان ابزار و علمي كه صرفاً در تسخير شخص طراح مي‌باشد ايفاي نقش مي‌نمايد و تحت هيچ شرايطي قادر به ارائه طرح نخواهد بود.

اين خود مهمترين و محكمترين دليل و مهر اثباتي بر جريان مخالفت برخي بود که نسبت به حضور و كاربرد كامپيوتر در هنر و صنعت فرش دستباف مطالبي را مطرح مي نمودند.

چرا كه هنرمندان نقاش ما از ديرباز همانطور كه نقل ‌گرديد طرح‌هاي ذهني خويش را بر پارچه‌ يا کاغذهايي كه خويش شطرنجي مي نمودند منتقل كرده و سپس رنگ‌آميزي و نقطه مي‌كردند.

پس از گذر زمان و ظهور صنعت چاپ كاغذهاي شطرنجي را در اين جهت به خدمت گرفتند و امروز همانطور كه به طور مثال ماشين‌حساب را به جاي چرتكه در انجام محاسبات مربوط به نقشه و بافت استفاده مي‌كنند به ناچار بايد كامپيوتر را هم در حرفه و شغل خويش به نوعي پذيرفته و هضم نمايند. وگرنه روشن است كه ملل و رقبايي چون هند، چين، ترکيه، پاکستان و …كه در اين بهره جويي نسبت به ما مقدم ترند، چه به سرعت قادرند از لحاظ سطوح كيفي و كمي، در كليه زمينه‌هاي طراحي، رنگرزي، بافت، بازاريابي و صادرات فرش گوي سبقت را از ما بربايند.

در خصوص استفاده از كامپيوتر در فرايند طراحي نقشه فرش اساس و محتوي طرح اوليه توسط طراح بر روي كاغذ و به همان شيوه سنتي خلق شده و پس از انتقال آن با روش‌هاي مختلف به فايل كامپيوتري به جاي هركدام از وسايل سنتي همچون رنگ، قلم‌مو، و كاغذ شطرنجي که قبلا عنوان شد، از ابزارهايي چون موس يا قلم نوري و نرم‌افزارهاي موجود در كامپيوتر مي‌توان بهره جست و طرح سياه قلم و مدادي را رنگ‌آميزي ، نقطه‌چين و كامل نمود.

در اينجاست كه هارموني‌هاي مختلف رنگي را بر روي طرح كامل شده يا در واقع تصوير كلي و نمايشي فرش بافته شده در صفحه مانيتور مي‌توان به را حتي تجربه و مشاهده نمود.

به دنبال مباحث فوق اگر پا را كمي از تفكر سنت‌گرايانه حاکم بر صنعت فرش دستباف کشور كه گاهي همراه با عدم آگاهي و بررسي علمي‌ مي‌باشد، فراتر گذاريم، درك خواهيم نمود كه بيش از هرچيز جنبه هنري، معنوي و در واقع ذات فرهنگي فرش مربوط به مراحل طراحي اوليه، انتخاب و همنشيني رنگ‌ها در كنار يكديگر است كه به ناچار جهت تسهيل در امر خواندن نقشه توسط بافنده، به شيوه‌هاي رنگ و نقطه‌گذاري كامل، كدگذاري، شيوه پوستربافي و… درآمده و نهايتاً روح هنري و معنوي فرش در قالب فنون بافت جلوگر خواهد شد.

مطلب فوق نه به آن معناست كه زحمات و تخصص اساتيد و هنرمندان بافنده و رنگ و نقطه ‌كار فرش را ناديده بگيريم بلكه منظور ارائه استدلالي بر رد نظرات برخي مبني بر از بين‌بردن روح هنر توسط كامپيوتر در فرش مي‌باشد. چرا كه صرفاً در مرحله رنگ و نقطه و ديگر مراحلي كه فقط لازمه‌اي است براي رسيدن به جلوه و رخ اصلي فرش اين ابزار نوين كاربرد خواهد داشت.

اين مطلب هرگز فراموش نشود كه چنان چه روزي از طرح‌ريزي اوليه نقشه فرش تا محصول نهايي در قلمرو و تصرف عملياتي ابزار هوشمندي غير از انسان متفكر در آيد مي‌توان از ماشينيزم و ابتذال در هنر و صنعت فرش نام برده و خطر نابودي آن را احساس كرد .

لذا لازم است توليدكنندگان، صاحب نظران، دوستداران و حاميان سنتي فرش دستباف كه بر ظهور كارخانجات ريسندگي، رنگرزي، قاليشويي، تكميل، بسته‌بندي و امور تجارت فرش دستباف در كشور به شيوه نوين سنگ صبوري از خود نشان مي‌دهند، در مورد طراحي فرش هم با استفاده از ابزارهاي نوين به همان ملايمت برخورد نموده و اجازه بدهند ترويج، آموزش و فراگيري آن در سطح جامعه فرش ايران و مخصوصاً بين اقشار تحصيلکرده و علاقمند، از طريق اساتيد و هنرمندان متخصص و آشنا به سنت‌ها و تكنولوژي جديد و برتر اين منسوج، به خوبي انجام پذيرد.

در همين ارتباط لازم مي‌دانم جهت آشنايي بيشتر به طور اجمال برخي از قابليت‌ها و امكانات تهيه‌ نقشه‌ توسط كامپيوتر را در مقايسه با نقشه‌هاي دستي فرش دستباف عنوان نمايم.

1- قدرت آرشيو، نگهداري و ايجاد زمينه مطالعه و بررسي علمي، تاريخي و هنري طرح‌ها و سبك‌هاي مناطق مختلف قاليبافي از طريق تبديل نقشه‌هاي دستي به فايل‌هاي كامپيوتري.

2- بازسازي، مرمت و احياء نقشه‌هاي دستي آسيب ديده و فراموش شده.

3- امكان انجام هرگونه تغييرات در طرح، رنگ و اندازه نقشه.

4- ايجاد آلبوم و نمونه‌هايي از رنگ‌ها و اندازه هاي مختلف هر طرح به‌ عنوان پيش‌فرض بافت جهت بازاريابي و فروش.

5- چاپ و پرينت شطرنجي ‌شده خوانا و واضح نقشه ها.

6- انجام كدگذاري كامپيوتري بر روي رنگ‌ها و نقطه‌هاي نقشه جهت كاهش ضريب خطاي بافنده در تشخيص رنگ، نقشه‌خواني و بافت.

7- امكان تنظيم و شبيه سازي طرح براساس کيفيت بافت پشم، كرك يا ابريشم قبل از بافت در كامپيوتري.

8- جانمايي و تطبيق دادن طرح تهيه شده در دکورهاي مناسب جهت جلب نظر خريداران  و سفارش دهندگان.

9- بر خلاف طراحي به صورت دستي، قدرت سريع بازگشت و انجام اصلاحات در حين كار در صورت بروز هرگونه اشتباه در رنگ، طرح و نقطه ها.

10- سرعت تكرار و قرينه‌سازي بالاي طرح خصوصاً در طرح‌هاي واگيره‌اي و تکراري.

11- ارزان و قابل دسترس‌بودن بعضي از نرم افزارهاي طراحي و چاپ نقشه.

12- انتقال سريع و آسان طرح‌هاي اجراء شده از طريق اينترنت به هر نقطه از كشور و جهان به منظور سهولت در دريافت و تحويل سفارش.

13- مشخص‌نمودن دقيق و صحيح تعداد گره، متراژ، وزن و درصد مربوط به استفاده هررنگ در يك طرح، كه اين پارامتر در توليد از لحاظ اقتصادي و تهيه مواد اوليه و به دليل جلوگيري از اتلاف وقت، ضايعات خامه مصرفي و احتمال دو رنگي در رنگ‌هاي اصلي زمينه بر اثر اتمام در حين بافت، داراي اهميت فراوان مي‌باشد.

14- برخلاف تصور امکان بالايي در ايجاد اشتغال‌ حرفه اي و سود آور براي هنرمندان و ساير کاربران متخصص اين رشته دارد.

15- امكان ارائه خدمات طراحي و مشاوره اي آنلاين و سريع در طرح و رنگ از سوي كاربر و هنرمند طراح به توليدكنندگان و خريداران فرش.

در پايان به كليه توليدكنندگان، فارغ التحصيلان دانشگاهي، شاغلين و هنرمندان مولد و کارآفرين در زمينه هاي مختلف فرش دستباف پيشنهاد مي گردد تا نظر به حساسيت توجه سريع و بي دريغ در تامين نظرات مشتريان براي ايجاد هرگونه تنوع منطقي و قابل انجام در طرح و نقشه، رنگبندي و رج شمار که مي تواند همراه با قابليت انعطاف پذيري بالا در انجام اندازه، ابعاد و اشکال خاص مورد سفارش آنها نيز باشد، سهم بازار خدمات هنري و تخصصي خود را به جامعه فرش افزايش داده و براي گشودن دروازه هايي توام با انگيزه اي عالي جهت توسعه و دستيابي به نوآوريهايي جديد و بديع، در خصوص دستيابي به فن آوري هاي نرم افزاري و سخت افزاري موجود تلاش نمايند. که اين اين امر در دنياي امروز همان گونه هم که در مقدمه اشاره شد، بدون بهره جويي از امکانات، اطلاعات  و اخذ آموزشهايي مناسب مقدور و قابل رقابت نخواهد بود.

بسيار واضح است که طرح و رنگ به عنوان مهمترين عنصر بصري در فرش به شمار رفته و توجه و نظر هر بيننده و خريدار را در بين هزاران كالاي مشابه به خود جلب نموده و اينگونه است که مي تواند تاثير متمايز بودن محصولات شركتهاي مختلف توليدي را در ميان بازارهاي داخلي و خارجي چشمگير نمايد.

آمارها و شواهد از بيکاري يا رهايي دانش آموختگان دانشگاههاي فرش کشور در حرفه و مشاغلي غير مرتبط با موضوعات اصيل و عظيم فرش کشور نشان مي دهد که شايد توجه و تاکيد بي دليل و از روي عدم اطلاع از شيوه کاري ساير رقبا در داخل کشور بوده است که جامعه سنت گراي طراحي، توليد، رنگرزي و تجارت اين صنعت، چندان رغبتي در جذب و بکارگيري اين متخصصين و تحصيلکرده ها نشان نداده و موجبات برخي تاخير و عقب ماندگي را در مقايسه با ساير رقبايمان فراهم آورده است.

————————————————————————————

این مطلب را نیز بخوانید
پیشنهاد سردبیر : اشتباهات رایج در شستشوی شلوار جین