طراحان نامدار فرش ایران
طراحان با ذوق این مرز و بوم در برخورد با فرهنگ ها و هنرهای اقوام مهاجر و مهاجم به این کشور با هوشمندی و بی ادعائی خاص خود گزیده ترین و دل پسندترین نقش های آن ها را انتخاب و در طرح های مورد عمل خویش گنجانیده و در نتیجه با ارائه طرح های تلفیقی و ابتکاری توانسته اند هنر نقش قالی ایران را به حد تعالی آن چنان که شاهد هستیم برسانند.
تکمیل و تعالی نقشه فرش ایرانی به مرور زمان صورت گرفته . بنابر شواهد تاریخی فرش های ایران تا حدود چهارصد و پنجاه سال پیش (مقارن سلطنت شاه طهماسب)، با طرح های هندسی بافته می شدند و شاید تا حدودی به تحقیق بتوان گفت که تنها بعد از این زمان بود که طرح ههایی با خطوط منحنی و دوار در نقش قالی ایران وارد شد. در این زمان هنر – نقش قالی مانند دیگر هنرهای زیبا به حد کمال خود رسید.
طراحان نقش قالی
هنگام بحث درباره طراحان نقش قالی ایران اگر از گذشته های بسیار دور عهد صفوی که تنها نام انگشت شمار تنی چند از این هنرمندان از جمله رضا عباسی ، میرک و سلطان محمد نقاش بر صفحات تاریخ هنر ایران باقی مانده است بگذریم و ادامه مبحث را با گذشتن از یک فضای خالی تاریخی به دوره پایانی عهد قاجاریه کشانیده و تاریخ نقش قالی را از زمان نقاش بزرگ کرمان “محسن خان” شروع کرده و به زمان حال برسانیم و به نام بسیاری از هنرمندان نقش قالی و تذهیب بر می خوریم که حاصل تخیل و قدرت نقش آفرینی آنان به هنر قالی بافی ایران جلوه ابدی بخشیده اند.
طراحان بزرگ نقش قالی ایران را در یکصد و پنجاه سال اخیر در شش مرکز مهم قالی بافی ایران بدین گونه دسته بندی می کنیم:
کرمان
سر سلسله نقاشان بزرگ ایران محسن خان نقاش معروف کرمانی است (متولدی سال ۱۲۱۱ شمسی و متوفی در سال ۱۲۹۰ شمسی). فرزند این هنرمند بزرگ حسن خان یکی از طراحان نام آور و برجسته نقش قالی است. شاگردان حسن خان به ترتیب عبارتند از: زمان خان ،احمد علی خان کربلائی ، اکبر فدائی ، کاشی نقاش ،حاج محمد جعفر ، عزیز الله بهارستانی ، رضا بهره مند و حسین رسولی راوری که هر کدام از آن ها با ابداع نقش های جدید و دلفریب هنر نقش قالی را در خطه کرمان به اوج کمال خود رسانیدند.
در نسل سوم نقاشان کرمانی به نام های محمد علی شاهرخی پسر حسن خان ، اکبر بهارستانی فرزند عزیز الله بهارستانی ، عباس سروری ، احمد کیوان ، علی صوتی و حسین واعظی برخورد می کنیم.
اصفهان
در معرفی نام های معروف نقش قالی اصفهان بی تردید باید ابتدا به نام “عیسی بهادری” اشاره شود. این هنرمند برجسته در سال ۱۲۸۴ شمسی در دهکده برچالو (اراک) به دنیا آمد. او پس از اتمام مدرسه کمال الملک در سال ۱۳۱۵ به سرپرستی هنرستان هنرهای زیبا اصفهان برگزیده شد به مدت ۳۰ سال در این سمت شاگردان زیادی را در همه رشته های هنرهای تزئینی به ویژه در نقاشی و تذهیب و نقش قالی تربیت کرد و طرح های بسیار جالبی را به مجموعه طرح های ایرانی افزود. جواد رستم شیرازی ، پورصفا ، هوشنگ جزی زاده ، محمود فرشچیان و جعفر قلی دادخواه همگی از دانش آموخته گان این هنرستان و از شاگردان و همکاران او بودند.
در بین شاگردان عیسی بهادری استاد محمود فرشچیان به شهرت بیشتری دست یافت. وی یکی از هنرمندان نام آور ایران در رشته های نقاشی مینیاتور است هر چند که در رشته های تذهیب و نقش قالی و طرح کاشی نیز از تخصص و مهارت بالایی بهره مند است. از طرح های او که بیانگر اندیشه ها و تخیلات نامحدود انسانی است تابلوهای زیبایی در کارگاه ههای فرش بافی ایران به ویژه تبریز بافته شده است. در این روزها کارگاه قالی بافی عالی نسب تبریز به صورت انحصاری به بافت آثار استاد اشتغال دارد.
احمد ارچنگ (متولد ۱۲۹۳ شمسی) هنرمند برجسته دیگری است که از او طرح های چشم نواز و زیبایی در نقش قالی بافی مانده است. شاگردان با استعداد این هنرمند به نام های عباس کرباسیون و رحمت الله شادمان در ادامه کار استاد هم اکنون به کار طراحی در اصفهان اشتغال دارند. جعفر رشتیان طراح معروف دیگری در اصفهان که تا چند پیش در قید حیات بود در زمینه طرح های منظره ای نمونه های بسیار با ارزشی را از خود به جای گذاشت.
در خاتمه به نام حسین مصور الملکی (متولد ۱۲۷۰ شمسی) از نقاشان مشهور نقش قالی اصفهان اشاره می شود.
کاشان
در دفتر طراحان بزرگ و صاحب سبک کاشان در یکصد و ده سال اخیر ابتدا به نام رضا صانعی (میر سید رضا خان) که از پیش کسوتان هنرمند نقش قالی است بر می خوریم. این هنرمند نامدار در سال ۱۲۶۵ شمسی در شهر کاشان متولد شد. او مانند سایر هنرمندان هم عصر خود نقاشی و طراحی را در نزد میرزا احمد و برادرش میرزا علی اکبر آموخت به زودی خود به مرحله استادی رسید. آثار او بیشتر به صورت دور نما و پرتره می باشند. همکار و داماد او میرزا نصرالله صانعی (نقاش زاده) نیز از اساتید فن نقش قالی است که بیشتر در سبک کلاسیک کار می کرده است.
دبیر الصنایع ، آقا رضا وفا و میرزا عباس صنیعی نیز از استادان فن هستند و هنر نقاش قالی کاشان به مقیاس زیاد مدیون ذوق و نو آوری و خلاقیت هنری آنان می باشد. محمد و نظام افسری دو تن از اعضاء خانواده هنرمند افسری در کاشان می باشند که در رشته نقش قالی به مرحله استادی رسیدند. کارهای این دو نقاش چیره دست بیشتر در مایه طرح های طبیعت و صورت سازی به چشم می خورند.
در یادآوری سایر هنرمندان صاحب شهرت این رشته باید به نام های محمد صنعی فرزند میرزا عباس صنیعی و مرتضی درویش و بالاخره سید محسن صانعی فرزند رضا صانعی که در شهر مشهد به کار طراحی فرش اشتغال دارد اشاره شود.
تبریز
از قدیمی ها رسام ارژنگی و میر مصور را که مینیاتوریست و نقاش قالی و از بنیان گزاران مدرسه صنایع متظرفه تبریز بوده اند و هم چنین حبیب الله امین افشار هنرمند برجسته دیگری که در سال ۱۳۶۷ چهره در نقاب خاک کسید و محمد تقی خیابانی را نام می بریم و از هنرمندان نسل جوان تر ابوالحسن خیابانی ، اکبر برگی ، قلی نامی ، محمد حسین نجف زاده ، یوسف تأملی ، ابوالقاسم اماقانی ، رضا اسکندری و ابراهیم رضایی شایسته یادآوری هستند که هر کدام از آنها با ذوق و کوشش فراوان سعی آن دارند که برگ جدیدی بر دفتر طرح های جاودانی فرش ایران بیافزایند.
مشهد
از طراحان مشهور و قدیمی مشهد می توان عبدالحمید صنعت نگار (متولد ۱۲۸۷ در کرمان) را نام برد که طراح نقشه بسیاری از فرش های بافته شده در کارگاه عمو اوغلی بوده است. طرح معروف به کوزه کنانی از کارهای این هنرمند است.
علی اکبر طرحچی فرزند عباس طرحچی معروف به نگارنده نیز از طراحان قدیمی و پرسابقه مشهد است. از نسل جوان تر محمد حسین فخرالواعظین مهدوی (متولد ۱۳۱۰ شمسی) فرزند شیخ عبدالکریم فخرالواعظین مهدوی طراح و نقاش قدیمی کرمانی و احمد بهبودی و حسین شهیدی نژاد هنرمندان کارگاه های قالی بافی آستان قدس رضوی و شرکت سهامی فرش ایران شعبه مشهد شایسته تجلیل و یادآوری هستند.
تهران
در یادآوری نام هنرمندان نقش قالی و تذهیب در تهران نخست به سراغ نقش آفرینان هنرستان عالی هنرهای زیبای تهران رفته و حسین طاهر زاده بهزاد رئیس و استاد این هنرستان که در نقش قالی و تذهیب و مینیاتور هنرمند برجسته ای بود معرفی می نماید.
رضا وفا کاشانی هنرمند نامدار دیگری که به صورت آینه ای شفاف جلوه های هنری و مهارت های پدر و عموی با استعداد و پر هنر خود میرزا علی اکبر و میرزا احمد را بر روی هنرمندان نسل جدیدتر منعکس نمود.
غلامحسین صدیق اسکندانی (متولد ۱۲۸۰ شمسی در تبریز) استاد طراحی هنرهای تزئینی در اداره هنرهای زیبای کشور – اسدالله دقیقی هنرمند دیگری وابسته به هنرستان عالی هنرهای زیبای تهران ،هادی اقدسیه ، محمد حسین نقشه چی ، علی درودی ، علی اشرف کاشانی ، عبدالکریم رفیعی ، اسدالله غفاری ،(انجدانی) استادان نقش قالی و تذهیب اداره هنرهای زیبای کشور و بالاخره عبدالله باقری رئیس قسمت تذهیب این اداره شایسته هر گونه تجلیل و یادآوری هستند.
از نقاشان کم و بیش جوانی که به صورت آزاد در تهران فعالیت می کنند و یا در استخدام سازمان هایی مانند شرکت سهامی فرش ایران هستند می توان حسن موسوی سیرت ، اکبر عندلیب ، جعفر پاک دست ، منصور تمسون و هم چنین خانم معصومه حسینی را نام برد.
در پایان باید از هنرمند بلند آوازه ای که عنوان پدر فرش نوین ایران را به خود اختصاص داده است یاد کنیم.
استاد ابوالفتح رسام عرب زاده در سال ۱۲۹۳ در خانواده ای هنرمند در شهر تبریز متولد شد و در زمستان ۱۳۷۶ دار فانی را بدرود گفت. شادروان عرب زاده از فارغ التحصیلان هنرستان عالی هنرهای زیبای تهران بود. او در طی زندگی گهربار و خلاق هنری خود در تمام رشته های نقاشی و مینیاتور – مجسمه سازی – نقش قالی – رنگرزی و بافندگی قالی ذوق هنری و استعداد بی مانندی از خود نشان داد.
شکوفایی هنر استاد در طراحی و بافت فرش اندکی بیش از چهل سال پیش آغاز شد و همواره به عنوان یکی از استادان مسلم این رشته هنری در بین اهل فن شناخته شده بود. در آثار عرب زاده استفاده از مینیاتور که اولین هنری بود که در هنرستان هنرهای زیبای تهران با آن آشنا شده بود زیاد به چشم می خورد. شگفتی و اوج خلاقیت استاد این بود که او با حفظ تمام میراث های هنری دست به نو آوری می زد و از چهار چوب نقش های سنتی بیرون می رفت که گاهی مورد انتقاد برخی از هم کاران خود قرار می گرفت که از طرح های او به عنوان «نقش غلط» یاد می گردند.
شادروان عرب زاده بنیان گذار اولین آموزشگاه هنری قالی بافی در تهران بود او در آخرین سال های حیات خود با مشارکت شهرداری تهران مۆسسه ای به نام “بنیاد فرهنگی و هنری فرش رسام عرب زاده” را پی ریز کرد و ۶۶ قطعه از دست بافت های خود را نیز به پاس گذاران ۶۶ سال از عمر خود به آن بنیاد اهداء کرد.
