فرش شیخ صفی را بشناسید

شاید معروف ترین فرش جهان، فرش اردبیل، باشد که در موزه ویکتوریا و آلبرت در شهر لندن نگاهداری می شود.

قالی اردبیل یک جفت قالی ایرانی معروف است که در زمان شاه تهماسب صفوی یافته شده است.

این قالی از نظر طرح و بافت یکی از نفیس‌ترین و مشهورترین قالی‌های جهان است. این قالی هسته مرکزی گروه قالی‌های ترنجدان است.

این فرش ازاین جهت بسیار مشهوراست که از روی آن نسخه برداری های بسیار متعددی انجام شده است، به طوری که امروزه در بسیاری از منازل، فرش هایی با طرح فرش اردبیل دیده می شود. به طور مثال نمونه ی نسخه برداری شده از این فرش در منزل نخست وزیر انگلیس (۱۰ Downing street ) وجود دارد و آدولف هیتلر نیز نمونه ای از آن را در دفتر کار خود در برلین داشت.فرش اردبیل دو قطعه است که یک قطعه آن در موزه “پل‌گتی” شهر لس آنجلس  واقع در کالیفرنیای آمریکا و یک قطعه آن در موزه “ویکتوریا آلبرت” لندن نگهداری می‌شود. این فرش و جفت آن که در موزه ای در لس آنجلس نگهداری می شود، در دوران شاه طهماسب صفوی، ۹۱۹هجری(حدود سال ۱۵۴۰ میلادی).یعنی در سیزدهمین سال سلطنت پنجاه و دوساله شاه طهماسب بافته شده است.این فرش را هنرمندی بنام مقصود کاشانی، برای پوشش رواق قندیل خانه آرامگاه شیخ صفی الدین در شهر اردبیل بافته استمقصود کاشانی این فرش را با ۳۳ میلیون گره بافت که بعد از گستردن بر زمین ، نقش آن را بر سقف گهواره ای قندیل خانه به صورت مطلاّ تصویر کردند.
بیت ” جز آستان توام در جهان پناهی نیست – سر مرا جز این حواله گاهی نیست “از دیوان حافظ شیرازی و عبارت ” عمل بنده درگاه مقصود کاشانی ۹۴۶ ه ق ” که بر روی فرش نقش بسته مشخص می کند که بافنده آن استاد مقصود کاشانی بوده است.

البته بررسی هه نشان می دهد قالی اردبیل دقیقا هم اندازه تالار قندیل خانه نیست بگونه ای که اگر فرش را در تالار پهن کنیم اول آن روی دیوار می رود و حدود نیم متر بزرگتر از مساحت تالار است.و چون می دانیم یک جفت از آن بافته شده است احتمال می رود از اول برای گستردن در تالار سفارش داده نشده باشد. بلکه بعد از بافت به بقعه شیخ هدیه شده است.

.قالی اردبیل یک سند تاریخی نیز محسوب می‌شود زیرا دارای تاریخ و امضا است و در سال ۹۱۸ خورشیدی (۹۴۶ ه.ق / ۱۵۳۹ میلادی) در سیزدهمین سال پادشاهی شاه تهماسب بافته شده‌است. تار و پود آن ابریشمی است و گره‌های فارسی دارد. برخلاف دیگر قالی‌های مشهور آن زمان، این قالی طرحی آرام دارد و نگاره‌های جانوران و انسان بر آن نقش نشده‌است زیرا برای استفاده در مکانی مقدس بافته شده بود[۱]. از قطعات یکی از این فرش ها برای مرمت دیگری استفاده شده است و بیشتر از حاشیه فرش موجود در لس آنجلس برای جفت کردن به فرش موجود در لندن استفاده شده است. به همین جهت، نسخه موجود در شهر لندن نمونه کامل تری می باشد. این فرش دارای تقارن مرکزی بوده و دقّت به کار رفته در بافت، آن را در زمره ی یکی از بی نظیرترین آثار هنری در آورده است. این اثر منحصر به فرد دارای حدود ۵۰رج (۵۰ گره در هر سانتی متر مربع) است و در زمره فرش هایی است که به نام ترنجی خوانده می شوند. در هر طرف قسمت میانی این فرش یک چراغ(قندیل) بافته شده، که یک چراغ کوچک تر از دیگری است. بافنده این فرش در نظر داشته، که فرش اردبیل در صحن یک آرامگاه استفاده می شود، به همین جهت چراغی را که در طرفی که عموم مردم در آن می نشسته اند کوچکتر بافته است و کسی که بر روی این فرش نشسته است، ابعاد دو چراغ را هماهنگ می بیند این فرش تا سال ۱۳۱۲ در کف رواق دارالحُفاظ (قندیل خانه) قرار داشته است.

این فرش ها از آرامگاه شیخ صفی الدّین اردبیلی و شاه اسماعیل صفوی به موزه ویکتوریا آلبرت لندن انتقال داده شده اند. فرش اردبیل دارای ابعاد ۱۱.۵۲×۵.۳۴ متر مربع بوده و از ریز بافت ترین فرشهای به جا مانده از دوره ی صفوی به شمار می روند. (مجله آفتاب)

کارشناسان آثار هنری، این فرش را با نقش و نگاره‌های زیبای آن، یک اثر هنری انتزاعی منحصربه‌فرد می‌دانند که از نظر سطح هنری با نقاشی‌های انتزاعی قرن حاضر برابری می‌کند.

به گفته این کارشناسان، سند مشخصی دردست نیست که اصل این فرش به دستور چه شخصی بافته شده اما گفته ها از آن حکایت دارد که شاه طهماسب اول فرش بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی را برای تالار قندیل خانه سفارش داده است.

نوشته های برخی منابع این احتمال را تقویت می کند که شاه طهماسب اول به محض به دست گرفتن سلطنت درسال ۹۳۰ ه ق دستور بافت فرش را صادر کرده و این فرش به تنهایی توسط استاد مقصود کاشانی درمدت ۱۶ سال بافته شده است.

نقشه این فرش براساس تصویر سقف قندیل خانه طراحی شده و افرادی که وارد این مکان می شده اند، کف و سقف تالار را به یک نقش می دیدند که تداعی کننده ذهنیت عارفان دوران صفویه مبنی بر وحدت وجود یعنی از فرش تا عرش به یک نقش می باشد.

در طراحی نقشه فرش اصلی، دریایی از حرکتهای لطیف ساق و برگ گیاهی که در آن از گل های شاه عباسی استفاده شده نگاه ها را خیره می کند.

در رنگها و نقش های فرش ازجمله رنگ سرمه ای متن آن یک سری حالات روحی و روانی احساس می شود که حالت تقدس به مجموعه بقعه می داده است.

ترنج فرش شامل ۱۶ کلاله بیضی شکل نشانه ای از آفتاب محسوب می شود.

در حاشیه فرش یک سری قاب هایی که در کاشی کاری سقف بقعه شیخ صفی نیز اکنون وجود دارد، نقش بسته است.

قالی اردبیل که حتی امروز به عنوان یکی از ذخایر ارزی کشور انگلستان محسوب می شود در سال ۱۳۱۲ ه . ق بنابر برخی نظرات به دلیل کمبود بودجه شاهان قاجار و برای ساخت راه آهن در ازای آهن فروخته شد.  بعضی هم بر این عقیده اند که برای تعمیر بقعه فرش فروخته شده این فرش که کی . ابوت انگلیسی در دوره قاجار آن را ازاردبیل خارج کرده  بنابه توصیه “ویلیام موریس” از شرکت “ونیست رابینسون” خریداری شد که شرکت مزبور آن را از شرکت “زیگلر” واقع در تبریز خریده بود.

معاون صنایع دستی سازمان میرات فرهنگی و گردشگری استان اردبیل در خصوص چگونگی خروج و انتقال این فرش به خارج ازکشور به خبرنگار ایرنا گفت: گفته می شود درسال ۱۸۹۳ میلادی ۱۲۷۲شمسی بقعه شیخ صفی به تعمیراتی نیازپیدا می کند و به همین بهانه فرش مزبور به مبلغ ۸۰ تومان توسط افرادی فروخته شده و ازطریق شهر تبریز به لندن انتقال می یابد.

جلیل جباری افزود: در لندن برادران رابینسن فرش بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی را خریداری و بعدبه گنجینه ویکتوریا آلبرت هال این شهر می فروشندکه تا زمان حاضر در آن مکان نگهداری می شود.

به گفته او مبلغ ۸۰ تومان حاصل از فروش قالی صرف تعمیر بقعه و سقف قندیل خانه شده و بر اثر آن نقش سقف این تالار نیز از بین می رود.

وقتی دو انگلیسی در سال ۱۸۴۳ از زیارتگاه شیخ صفی الدین اردبیلی دیدار کردند دو قالی در آن محل قرار داشت. سه سال و اندی بعد از آن در اثر زلزله این مکان آسیب دید و احتمالا برای تهیه وجه لازم برای تعمیر، فرشها فروخته شدند.

قالی‌های آسیب دیده در ایران توسط کمپانی «زیگلر» (Ziegler & Co) که در کار خرید فروش فرش بود خریداری شد. تکه‌های آن که هنوز قابل استفاده بود به هم متصل و نتیجه آن شد که یک قالی کامل و سالم به دست آمد و یک قالی بدون حاشیه با ابعاد کوچکتر در لس آنجلس باقی ماند.

در سال ۱۸۹۲ قالی بزرگتر توسط کمپانی «رابینسون» (Vincent Robinson & Co) در معرض فروش گذاشته شد. «ویلیام موریس» (William Morris) که از جانب موزه در مورد آثار هنری تحقیق می‌کرد طی گزارشی این فرش را فوق العاده و منحصر به فرد و بسیار زیبا توصیف و اصرار به خرید آن کرد. در ماه مارس ۱۸۹۳ با پرداخت ۲۰۰۰ پوند٬ «موزهٔ ویکتوریا و آلبرت» صاحب این قالی شد.

موزه ویکتوریاآلبرت

استفاده از گره های ترکی و پشم آذربایجان در بافت فرش و نیز لزوم نظارت بر آن توسط پادشاه وقت که در تبریز حکومت می کرد، امکان بافت فرش در این شهر را به یقین نزدیک می کند.البته باید در نظر داشت شاه تهماسب در آن ایام قزوین را پایتخت سلسله صفویه قرار داده بود.
البته برخی نیز با توجه به نام بافنده فرش مقصود کاشانی محل بافت آن را کاشان می دانند.

رنگ متن آن سرمه ای  است که ترنج زرد طلایی زیبایی را در بر گرفته است اطراف ترنج ۱۶ کلاله قرار دارد.

بدلیل این که این فرش مخصوص مجموعه بافته شده و نیز در طراحی آن نوعی نوآوری به کار رفته است، نقطه عطفی در تاریخ صنعت قالیبافی ایران محسوب می شود.

هر وجهی از وجوه فرش اردبیل شاهکاری از هنر قالی بافی است.این فرش از آن دسته فرش های سنتی است که ترنجی در وسط دارند و در ترنج سه رشته طرح دنبال هم و سه گونه ی متفاوت حرکت و رنگ با قوام و تناسب کامل بافته شده اند. در وسط فرش حوض سبز کوچکی قرار دارد که با گل احاطه شده و روی آن شکوفه های نیلوفر شناورند. نقوش متقارن اسلیمی به شکل لچکی های بزرگ،این نگاره ی مرکزی را توسعه داده و به چیزی که در واقع حاشیه ی لچک ترنج است،بدل می کنند و آن را به سر ترنج های خارجی پیوند می دهند. در همان فضا و با حرکتی در جهت مخالف،نوارهای ابری شکل تجرید یافته قرار دارند که با همان ترتیب و با طول همان محور بافته شده اند. رنگ این نوارهای ابری که آبی و سفید روشن تر می باشد،به قدری به رنگ زمینه نزدیک است که وضوحشان از نقوش اسلیمی بسیار کمتر است و با تناسب کامل جای خود را در حاشیه ی مرکز پر می کنند.
نقش سوم مشتمل است بر شاخه ی پیچک و شکوفه های کوچک. نمای طرح فراسوی تمجید و ستایش است. زمینه به رنگ لاجوردی براق پرمایه ای است که تموج آن درخشش فریبنده ای برروی کل طرح می افکند. تعدادی شاخه پیچک که هر کدام مسیر خویش را دنبال می کند،به دفعات یکدیگر را قطع می کنند و داخل هم می شوند. به واسطه ی پیچیدگی و وابستگی متقابل شبکه ی شاخه ها به نظر می آید که شکوفه ها با گشاده دستی به اطراف پراکنده شده و همه جا را پر کرده اند؛اما در واقع تعداد شکوفه ها به نحو حیرت آوری محدود است و وابستگی مکان آنها به ترتیب منطقی شاخه ها از هر گونه بی نظمی جلوگیری می کند.

نقشه فرش به دلیل استفاده نکردن از شکلهای هندسی که در آن زمان در اکثر قالی ها و زیراندازهای ایران مرسوم بود، بطور کامل ابتکاری است بطوری که پس از گذشت سالها اکنون نیز هر فرش که به این نقش بافته شودبه نام نقشه شیخ صفی خوانده می شود.

جلیل جباری معاون  سابق صنایع دستی سازمان میرات فرهنگی و گردشگری می گوید: در سال ۱۳۷۵ کارشناسان این سازمان تصمیم به بازبافت قالی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی گرفتند که کار مطالعه فرش اصلی در لندن توسط متخصصان ایرانی و خارجی شروع و شناسنامه علمی آن شامل مشخصات فنی، تعداد و نوع گره ها، نوع چله، ابعاد و رنگها به دقت بررسی و تهیه شد.

وی اظهارداشت: طراحی این فرش توسط استاد قره باغی انجام گرفت و بازبافت آن توسط بافنده های معتبر ایران و تحت نظارت شورای عالی نظارت شروع و در سال ۸۲ به اتمام رسید.

به گفته وی، بافت این قالی همراه با بهسازی و بهبافی انجام و ایرادات و نقص های احتمالی که درآن زمان در بافت فرش اصلی وجود داشته است، اصلاح و این فرش در۵۲ رج و به ابعاد ۱۱.۵۲ در ۵.۳۴ متر با استفاده از ۱۸ رنگ که اغلب گیاهی هستند، بازبافت شد .

جباری تاکید کرد: فرش بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی که در بعضی از کتابهای معتبر ایرانی و خارجی به نام قالی مسجد اردبیل از آن یاد شده همان اثر روحانی فرش اصلی را به دیدار کنندگان و گردشگران می بخشد.

این فرش زیبای بافته‌شده در اردبیل از سوی روزنامه ساندی تایمز در فهرست ۵۰ شاهکار هنری برگزیده جهان، در مکان بیست‌ونهم است.

مجموعه تاریخی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی عمارت حکومتی شاهان صفویه درمرکز شهر اردبیل در میدان عالی قاپوی این شهر که بخشهای مختلفی از جمله چینی خانه، شربت خانه، گنبد الله الله، جنت سرا و مقابر خاندان صفویه را شامل است یکی از ده اثر ارزشمند تاریخی ایران محسوب می شود.

هم اکنون مقدمات ثبت این مجموعه ارزشمند تاریخی در فهرست آثار جهانی در یونسکو درحال انجام است.