کارخانه ریسندگی صنیع الدوله؛ صنعتی که رئیس مجلس شورای ملی برپا کرد

نمایی داخلی از یک کارخانه ریسندگی در ایران

     پس از سقوط دولت صفویه (۱۱۳۵ه-ق) جامعه ایران به افول سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دچار شد. هجوم افغان ها نه تنها باعث شد قدرت سیاسی صفویه در آن زمان در هم بشکند بلکه شرایط سیاسی و اجتماعی جامعه پس از دوران کوتاه مدت حکومت افغان ها هیچ گاه به دوران قبل از آن به خصوص دوران شاه عباس اول (۹۹۶-۱۰۳۵ه. ق) نرسید.

    پس از سقوط اصفهان در اکثر صنایع و حرِف نه تنها تغییر شایان توجهی رخ نداد بلکه تا حدود زیادی اکثر صنایع سیر نزولی داشتند. از جمله صنایعی که کاملااز زمان مورد بحث تا دوره پهلوی اول سیر نزولی داشتند صنایع نساجی بود. طی سه دوره حکومت افشاریه، زندیه و قاجاریه اصولاتحولی که در تاریخچه نساجی قابل توجه باشد به ندرت رخ داد. ایران که قرن ها مبتکر نساجی و صادرکننده پارچه به اقصی نقاط جهان بود و از این جهت در رتبه اول قرار داشت، به وارد کننده انواع پارچه های اروپایی تبدیل شد. در واقع جلال و عظمت نساجی دوره صفویه مانند سایر رشته های هنری، پس از سقوط صفویه دیری نپایید گویی هنر خلاقه و ابتکار تحسین آمیز هنرمندان زمان صفویه هرگز وجود نداشته است. در دوره نادرشاه لشکرکشی ها و جهانگیری ها باعث شد این پادشاه بزرگ، کمتر به فکر مملکت داری به معنای واقعی بیفتد به همین جهت صنعتگران نه حمایتی شدند و نه تشویقی و حتی بازاری برای فروش مصنوعات خود نداشتند. اکثر آنها دست از کار کشیدند و به سایر امور از جمله سپاهی گری پرداختند و در شمار لشکریان نادر به شرق وغرب تاختند.

    در دوره زندیه تلاش های نافرجامی برای احیای صنایع و حرَِف ملی به ویژه در نواحی جنوب صورت گرفت، ولی نابسامانی سیاسی این دولت باعث عدم موفقیت این تلاش ها شد. دوره قاجاریه تا حدود زیادی یکی از بدترین دوره ها در تمامی تاریخ برای صنعت بافندگی است زیرا از یکسو سیاست ناگزیر دروازه های باز، سیل پارچه های خارجی را به ایران سرازیر کرد و از سوی دیگر ضعف حکومت و نیز دخالت دو ابرقدرت استعماری انگلیس و روسیه باعث عدم توسعه صنایع به ویژه صنایع نساجی شد. البته این به معنی عدم وجود مردان کاردان و آگاه در این دوره نبود. تلاش های عباس میرزا برای نوسازی ارتش ایران و نیز تلاش های امیر کبیر برای ایجاد تحول در نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی با عدم موفقیت همراه بود.

    «هنگامی که ولیعهد جوان (ناصرالدین میرزا) در سال ۱۲۶۶/۱۸۴۸ بر تخت نشست، امیرکبیر صاحب عنوان امیرنظام و صدراعظم شد و مورد تشویق قرار گرفت تا به اصلاحات گسترده ای بپردازد.

    وی ارتش دائمی را احیا کرد و برای تامین نیازمندی های ارتش و قطع واردات خارجی، پانزده کارخانه ساخت. کارخانه هایی برای تولید توپ، سلاح های سبک، اونیفرم های نظامی، انواع نشان های نظامی، پارچه های پشمی، چلوار و پارچه های دیگر، کالسکه، سماور،کاغذ، چدن، سرب، مس، قند و شکر و…»

    در زمینه صنعت نساجی هم بودند افرادی که با آگاهی از روند رو به رشد این صنعت در اروپا، تلاش هایی در جهت تحول در صنعت نساجی سنتی ایران برای رقابت با صنایع و تولیدات خارجی انجام دادند: «در این دوره وطن پرستانی مثل مرحوم صنیع الدوله، مرحوم حاج رحیم قزوینی و مرحوم حاج یوسف قزوینی، سعی کردند تا با ایجاد کارخانه هایی در تهران و تبریز به جنگ منسوجات خارجی بروند ولی هر بار تلاش تحسین آمیزشان با نفوذ سیاست های خارجی به ناکامی منجر گردید.»

    همان طور که اشاره شد یکی از این افراد صنیع الدوله بود که در اینجا مختصری از زندگی سیاسی و فعالیت های صنعتی وی بیان می شود.
    
     صنیع الدوله

     یکی از رجال نامدار دوره قاجاریه مرتضی قلیخان صنیع الدوله فرزند دوم علیقلی خان مخبرالدوله بود. او در سال ۱۲۷۳ه-ق در تهران متولد شد و پس از تحصیلات مقدماتی در تهران به واسطه حمایت پدرش در آلمان به تکمیل تحصیلات خود پرداخت و در آنجا در رشته معدن شناسی درجه مهندسی گرفت. پس از بازگشت به ایران به واسطه شغل پدرش وارد خدمات دولتی شد و ابتدا در امور تلگرافخانه ها مشغول خدمت شد. سپس به عضویت وزارت معادن درآمد.وی به دلیل ازدواج با احترام السلطنه دختر مظفرالدین میرزا رابطه نزدیک تری با دربار پیدا کرد.صنیع ا لدوله از جمله شخصیت هایی بود که همواره مورد توجه شاه و سایر مقامات عالی رتبه بود. وی از زمان اتمام تحصیلات در پست های مختلف سیاسی مشغول خدمت بود.پس از پیروزی مشروطه طلبان و صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه (۱۳۲۴ ق) در هیات تنظیم نظامنامه انتخابات از طرف شاه به عنوان رئیس انتخاب شد و در اولین دوره مجلس شورای ملی به عنوان یکی از نمایندگان اعیان و ملاکین انتخاب و در اولین جلسه مجلس به عنوان رئیس مجلس برگزیده شد. مدت چند ماه در این مقام بود، ولی پس از ترور امین السلطان صدر اعظم وقت توسط عباس آقا صراف تبریزی، از مقام خود استعفا داد.

    پس از آن در چندین کابینه به عنوان وزیر فواید عامه، وزیر علوم و اوقاف و فرهنگ انتخاب شد از جمله در دو کابینه متوالی نظام السلطنه مافی (۱۶ ذی القعده ۱۳۲۵و ۲۶ محرم ۱۳۲۶ ق) وزیر فواید عامه بود و در هیات دولت های ترمیمی ناصرالملک همدانی و نظام السلطنه وزیر فرهنگ و اوقاف و در کابینه میرزا احمدخان مشیرالسلطنه وزیر مالیه بود.

    صنیع الدوله پس از استبداد صغیر و فتح تهران توسط ملیون مجددا به عنوان وزیر در کابینه سپهدار تنکابنی و مستوفی الممالک انتخاب شد ولی سرانجام در ۵ صفر ۱۳۲۹ (بهمن ماه ۱۳۸۹) توسط دو گرجی از اتباع روسیه به قتل رسید. شاید بهترین شرح راجع به خصوصیات صنیع الدوله توسط برادرش مخبرالسلطنه بیان شده که در رثایش اینگونه شرح می گوید: «صنیع الدوله چند عیب داشت، شب و روز در فکر آبادی مملکت بود، علم داشت، اجنبی پرست نبود و به مال دنیا مباهات نمی کرد، عمرش را صرف حرف های دروغ که اسمش سیاست و پلیتیک است نکرده بود، کارخانه در این مملکت به تشویق و اقدام صنیع الدوله دایر شد، راه آهن به نقشه او کشیده، از دیگران اثری باقی نیست…»
    
     اقدامات صنعتی

     یکی از جنبه های مهم زندگی مرتضی قلیخان فعالیت های صنعتی و نقشش در تاسیس و راه اندازی کارخانه و سایر امور صنعتی بود، به طوری که لقب صنیع الدوله را ناصرالدین شاه به همین خاطر به وی اعطا کرد. در واقع صنیع الدوله به واسطه آشنایی با تحولات صنعتی اروپا و نیز نیاز به ایجاد تحول در صنایع ایران به ویژه صنعت نساجی اقدام به تاسیس کارخانه ریسندگی کرد. وی ابتدا توانست یکی از رجال پولدار زمان خود یعنی محمد تقی شاهرودی را به سرمایه گذاری جهت تاسیس کارخانه تشویق کند.همان گونه که اشاره شد صنیع الدوله علاوه بر فعالیت های سیاسی در امور اقتصادی و صنعتی کاملافعال بود و در برخی از کارخانه هایی که در دوره قاجار تاسیس شد، سهیم بود یا از آنها آگاهی داشت. اما آرمان اصلی صنیع الدوله کشیدن راه آهن در ایران بود و در این زمینه مذاکراتی با دولت آلمان انجام داد و حتی رساله ای در این خصوص با عنوان «راه نجات» به رشته تحریر درآورد و در آن ادعا کرد یگانه راه نجات ایران کشیدن راه به ویژه راه آهن است.

نویسنده: علی موسیوند