مخمل از شکوهمندترین هنر بافندگی و صنایع دستی

تاریخ واقعی مخمل بافی در پرده ابهام است، قدیمی ترین مخمل ایرانی شناخته شده در موزه هنرهای تزئینی پاریس است و کارشناسان زمان بافت آن را از سده دوازدهم یا پانزدهم میلادی معین کرده اند، این پارچه نفیس در قرن شانزدهم از جمله صادرات مهم ایران به شمار می رفته است.

برخی محققان، آغاز پیدایش مخمل را به قرون اولیه اسلامی نسبت می دهند، در دوران آل بویه و سلجوقی نیز پس از افت و رکود زری بافی، بافندگان کاشانی برای جلد کتاب قرآن درصدد برآمدند تا پارچه ای با ارزش و در شان این کتاب ابداع کنند تا از طریق آن قرآن را حفظ کنند. در زمان صفویان مخمل نیز در کنار دیگر صنایع نساجی بیش از پیش شکوفا شده و پیشرفت های چشمگیری در نوع بافت، رنگ آمیزی، طرح و نقشه آن بوجود آمد. در این دوره مخمل های منقوش با پرز یکدست و گاه مخمل برجسته با تار و پودی از طلاو نقره بافته می شد. مخمل کاشان از دیرباز شهرت فراوان داشته و در دوره قاجار نیز بیش از ۴۲ نوع پارچه از جمله پارچه های زربافت، مخمل، اطلس و حریر در این شهر تولید می شده است، اما از این دوره به بعد با ورود پارچه های خارجی و ماشینی شدن کارخانه های مخمل بافی از رونق آن کاسته شده که امروزه شاهد فقط یک کارگاه مخمل بافی که با تلاش سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور و هنرمندان این رشته احیا شده است، هستیم.

این هنر در گذشته در رنگ ها و طرح های مختلف برای جانماز، جلدقرآن، کت و عبا، پرده و رویه مبل و صندلی، رومیزی، روتختی، کوسن، پرده و در تهیه لباس و جهیزیه نوعروسان استفاده می شده است.

مخمل پارچه ای است که از نخ ابریشم یا پنبه تهیه می شود که یک روی آن صاف و روی دیگر آن دارای پرزهای کوتاه، متراکم، لطیف، نزدیک به هم و به یک سو خوابیده است. به عبارت ساده تر مخمل نوعی جامه پرزدار است.

بافت مخمل به دو روش مخمل ساده و مخمل نقش برجسته از طریق دستگاه نساجی انجام می شود. هنرمندان برای تولید این پارچه از ابریشم طبیعی استفاده کرده و نقش های اصیل و سنتی به وجود می آورند. در بافت مخمل، تار یا چله به کار رفته که تولید پرز یا نقش می کند و چنانچه پارچه مخمل دارای نقوش برجسته باشد، از ارزش بالاتری برخوردار است.

سیدخلیل یاالله، تنها بازمانده مخمل بافی سنتی ایران است که پس از کار با دستگاه سنتی و۳۰ سال فعالیت در کارخانه ماشینی مخمل بافی کاشان، بار دیگر در دوران بازنشستگی به کار گذشته و پیشینیانش بازگشته است؛ اما این بار در پژوهشکده هنرهای سنتی مخمل می بافد.

وی که در سال ۱۳۱۸ در شهر کاشان و در خانواده ای اهل هنر و ذوق متولد شد از ۷ سالگی کار روی دستگاه مخمل بافی را آغاز کرده و در ۱۵ سالگی درجه استادی این رشته را به دست آورد. این استاد که در هنر مخمل بافی بسیار چیره دست است، هنرمندان علاقه مند را به این رشته آموزش داده که امروزه استاد جمشید خداداد نیز از هنرمندان شاخص این رشته به شمار می رود که موفق به دریافت مهر اصالت نشان مرغوبیت صنایع دستی از سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد یونسکو شده است.

 

نویسنده: سیما سادات مطهریان