نانوفناوری در ایران؛ ایران در حوزه نانو روی پای خودش می ایستد

حدود ده سال از عزم کشور برای توسعه علم و فناوری نانو می گذرد. کشور ما زمانی در این عرصه قدم گذاشت که جامعه علمی و به تبع آن فناوران و صنعتگران با این فناوری آشنایی نداشتند و متخصصان داخلی انگشت شماری در این حوزه فعالیت می کردند و فقط چند سالی از برنامه ریزی و سرمایه گذاری سنگین کشورهای مدعی علم و فناوری در توسعه فناوری نانو می گذشت.

در این شرایط عزم بر پیشرفت در این فناوری و تولید ثروت و بهبود کیفیت زندگی مردم با تکیه بر این علم جدید مورد توجه قرار گرفت. به گونه ای که برنامه ریزی شد تا تولید و فروش محصولات پیشرفته نانو ساخت ایران تا افق ۱۴۰۴، ۲درصد از بازار جهانی این فناوری را به خود اختصاص دهد. برای موفقیت در این رقابت جهانی و دستیابی به چنین هدفی، کشور باید بتواند در مسیر ایده تا بازار این فناوری در میان ۱۱۵ کشور برتر قرار گیرد و برای دستیابی به این هدف لازم بود زیرساخت های آزمایشگاهی ایران توسعه یافته، تجارب و اطلاعات علمی مورد نیاز بین دانشمندان انتقال و انتشار داده و دستاوردهای فنی به دستاوردهای اقتصادی تبدیل شود.

حرکتی که بموقع آغاز شد

اکنون ایران میان ده کشور برتر دنیا در تولید علم نانو قرار دارد و باید بپذیریم بدون یک اسکلت یا بدنه قوی نمی توان در حوزه علم و فناوری نانو به توسعه این علم پرداخت و تا به یک فناوری تسلط پیدا نکنیم نمی توانیم وارد عرصه نوآوری شویم. نتایج امیدوارکننده همین فعالیت هاست که باعث شده توسعه فناوری نانو با جدیت در کشور دنبال شود.

دکتر سعید سرکار، دبیر ستاد توسعه فناوری نانو در حاشیه نشست خبری ششمین جشنواره فناوری نانو با اشاره به نقش مهم نانو در اقتصاد دانش بنیان می گوید: نانو علمی است که می تواند اقتصاد کشور را از اقتصاد مبتنی بر مواد خام به اقتصاد دانش بنیان تبدیل کند. بنابراین باید پذیرفت لازم است تغییر نگرش ایجاد کرد. اقتصاد بعضی کشورها مبتنی بر مواد خام است. اقتصاد کشورهای صنعتی تا حد زیادی مبتنی بر فناوری است، اما در بعضی کشورها نیز اقتصاد مبتنی بر خلاقیت است. کشورهایی مانند آلمان، فرانسه، انگلیس و آمریکا مزیت خودشان را در تولید نمی دانند بلکه از طریق خلاقیت پیشگامی شان را حفظ کرده اند. ما اکنون در فاز اول قرار داریم و می خواهیم در آینده ای نزدیک از اقتصاد مبتنی بر مواد خام به سوی اقتصاد مبتنی بر فناوری حرکت کنیم. این فرآیند یکشبه، یکماهه یا حتی یکساله اتفاق نمی افتد. چرا که باید محیط و فضای لازم برای رشد فناوری در کشور فراهم شود. نانوفناوری، فناوری زیستی، فناوری اطلاعات و رباتیک از مهم ترین مولفه هایی است که می تواند در این مسیر تاثیرگذار باشد. دبیر ستاد توسعه فناوری نانو با اشاره به این که ما در کشور نانوفناوری را بموقع آغاز کرده ایم و همگام با دیگر کشورها در این حوزه فعالیت می کنیم، می گوید: ما در حوزه فناوری نانو دنبال انتقال و واردات فناوری نیستیم. اگرچه در بسیاری از زمینه ها واردات داریم، چراکه هیچ کشوری نمی تواند همه ابعاد فناوری را داشته باشد. در حوزه نانوفناوری کشور روی پای خودش راه می رود و این یک فرصت است. ما باید فضای رشد را در کشور مهیا کنیم. وزارتخانه های صنایع، بازرگانی و اقتصاد از مولفه های اصلی این محیط رشد است و هر یک به نوبه خود در این فضا نقشی ایفا می کند. اگر می خواهیم تا ده سال آینده صادرکننده محصولاتی با فناوری پیشرفته باشیم باید این قدم ها از امروز برداشته شود.

دبیر ستاد توسعه فناوری نانو از تدوین آیین نامه جدیدی در زمینه ارائه تسهیلات به شرکت های فعال خصوصی در حوزه فناوری نانو خبر می دهد و می گوید: بر اساس این آیین نامه طرح های ارائه شده از سوی شرکت های خصوصی در ستاد توسعه فناوری نانو ارزیابی شده و در صورتی که واجد شرایط آیین نامه باشند، ستاد توسعه فناوری نانو بودجه ای معادل ۳۰ درصد هزینه لازم را برای حضور شرکت ها در بازار اختصاص می دهد. در صورتی که فرد فناور موفق شود می تواند مالک ۴۰ درصد از سرمایه کسب و کار باشد. به عبارت دیگر، ستاد توسعه فناوری نانو در ریسک مشارکت می کند و صاحب دانش فنی نهایت تلاشش را می کند تا محصول با کیفیت تولید کند و در نهایت ستاد ۳۰ درصد سرمایه گذاری اولیه را به عنوان پاداش به صاحب دانش فنی هدیه می دهد.

سرکار با توجه به فعالیت های انجام شده در بخش دانش آموزی پیش بینی می کند کشور ما در آینده در حوزه فناوری نانو دچار پوکی استخوان نخواهد شد. صخره نوردی هم ابزار و امکانات خودش را می خواهد و حرکت در مسیر فناوری نانو دست کمی از یک عملیات صخره نوردی مشکل ندارد. ما برای این که بتواینم جایگاه خودمان را در این حوزه حفظ کنیم باید همگام با کشورهای مطرح پیش رویم. وی از تولید دو داروی جدید خبر می دهد و می گوید: این دو دارو در کمیسیون های تخصصی وزارت بهداشت در حال بررسی است و تا زمانی که این داروها مورد تائید وزارت بهداشت قرار نگیرد اسامی آنها اعلام نخواهد شد.

۲۸ محصول نانو در راه بازار

یکی از کارهایی که در سال های اخیر در حوزه نانوفناوری انجام می شود، رتبه بندی کشورهاست. برای این کار از شاخص های مختلفی استفاده می شود. یکی از شاخص هایی که می توان از آن برای بررسی و ارزیابی وضع نانوفناوری در کشور استفاده کرد، شاخص سرمایه انسانی است.

به گفته دکتر علی محمد سلطانی، مدیر دبیرخانه ستاد توسعه فناوری نانو، در سال های اخیر تعداد کل محققانی که در حوزه نانوفناوری فعالیت می کنند در کشور رشد قابل توجه و چشمگیری داشته است. سال ۱۳۸۲ فقط ۷۲ محقق در حوزه نانوفناوری فعالیت داشتند و این در حالی است که اکنون پس از گذشت ده سال تعداد محققان این حوزه به بیش از ۱۷ هزار نفر رسیده است. این شاخص نشان می دهد برای انجام کارهای جدی در این حوزه، پشتوانه های انسانی در حال فراهم شدن است. شاخص دیگری که می تواند نشان دهنده وضع کشورها باشد سهم آنها در تولید علم نانوست. معمولابرای تعیین سهم کشورها در تولید علم از تعداد مقالات منتشر شده به عنوان معیار اصلی استفاده می شود.

سلطانی با اشاره به این که این شاخص نمی تواند معیار خوبی برای نشان دادن سهم کشورها در تولید علم نانو باشد می گوید: باید کیفیت علم را هم بررسی کرد. گاهی تولید علم خاص یک کشور است و گاهی تنها شبیه سازی و تقلید از اقداماتی مشابه در کشورهای دیگر است. بنابراین صرف تولید علم نمی تواند شاخص خوبی برای به تصویرکشیدن وضع کشوری در یک حوزه علمی باشد، اما اگر کشوری در حوزه علمی جایگاه خوبی نداشته باشد قابل اطمینان نیست.

مدیر دبیرخانه ستاد توسعه فناوری همکاری های بین المللی در تولید علم را بسیار مهم می داند و می افزاید: گرچه کشور ما از نظر همکاری های بین المللی در تولید علم نانو جایگاه خوبی نداشته اما باید این نکته را هم مد نظر قرار داد که این شاخص می تواند معنی دیگری هم داشته باشد. به عبارتی می تواند بیانگر این باشد که کشوری علم بومی دارد و می تواند خودش به تنهایی فعالیت کند، اما تولید فناوری، اختراع یا حق اختراع مهم ترین شاخص برای ارزیابی کشورهاست. دانشی که به شکل مقاله توسعه پیدا کند در کل دنیا ارزش واحدی دارد و مالکیت آن خاص نیست. اگر بخواهیم درباره مالکیت علمی ادعایی داشته باشیم باید ثبت اختراع کنیم، اما نظام ثبت اختراع در کشور ما در مقایسه با دیگر کشورها متفاوت است و به همین دلیل ثبت اختراع داخلی شاخص جهانی محسوب نمی شود بلکه باید اختراع را در آمریکا یا اتحادیه اروپا هم ثبت کرد تا ارزش و اعتبار علمی پیدا کند.

سلطانی با ارائه آماری از تعداد محققان فناوری نانو و مراکز رشد فعال در این حوزه می گوید: تاکنون ۱۶۸ محصول نانو در کشور ساخته یا تولید شده که از این مجموع محصولات، ۸۰ محصول وارد بازار شده است، ۶۰ محصول در مرحله بررسی های آزمایشگاهی است و ۲۸ محصول دیگر هم در حال ورود به بازار است.

ایران در رتبه ۹ جهانی نانو فناوری

جرقه های اولیه حضور نانوفناوری در ایران از سال ۱۳۸۰ آغاز شدو از سال ۱۳۸۲ ستاد ویژه توسعه فناوری نانو در ایران تشکیل شد.
این ستاد ضمن تعیین سیاست ها و اهداف کشور برای توسعه فناوری، برنامه ای ملی تدوین کرده است که بر اساس آن وظایف کلی و ماموریت های هر یک از دستگاه ها برای توسعه فناوری نانو در قالب یک برنامه بلندمدت ده ساله مشخص شده است.

پس از تشکیل این ستاد، انتشار مقالات در این حوزه روندی صعودی داشته است به گونه ای که در فاصله زمانی بین سال های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۶ جایگاه ایران در دنیا با رشد ۳۰ پله ای به رتبه ۳۱ دنیا رسیده است. این روند در سال های بعد نیز تداوم داشته است.
بر اساس آخرین آمار اعلام شده، تیر ماه سال گذشته متخصصان ایرانی موفق شدند با انتشار ۱۶۰۱ مقاله ISI از سوی بیش از ۸۷ مرکز پژوهشی و دانشگاهی رتبه ایران را به رتبه ۹ جهانی ارتقا دهند.

بدون تردید سطح دسترسی به فناوری های تعیین کننده و سرنوشت ساز نقش بسیار مهمی در برتری کشورها دارد. صنایع خودرو، پزشکی، نساجی و صنایع غذایی از مهم ترین کاربردهای فناوری نانو به شمار می آید. در دنیای تولید رضایت مشتری حرف اول را می زند، اما این روزها با این همه تنوع طلبی مصرف کنندگان جلب رضایت مشتری کار چندان آسانی نیست و نانو تنها فناوری ای است که در سال های اخیر توانسته است برای جلب رضایت مشتریان در زمینه های مختلف حرفی برای گفتن داشته باشد.

ستاد توسعه نانو از سال ۱۳۸۷ اقدام به برگزاری جشنواره و نمایشگاه فناوری نانو کرده است و در آن دستاوردهای کشور در عرصه فناوری نانو را در معرض دید عموم مردم قرار می​دهد. ششمین دوره این جشنواره از سیزدهم تا هفدهم مهرماه درمحل دائمی نمایشگاه بین​المللی تهران برپاست.

نویسنده: فرانک فراهانی جم