همه چیز را همگان دانند

نگاهی به راه و چاه توسعه فناوری در ایران

نویسنده: دکتر محمدرضا توکلی صابری

ژاپن نمونه موفق کسب دانش ورزی و فناوری غرب است. ژاپن در اوایل ١٨۶٠ میلادی، فناوری اروپایی را که بیشتر کاربر (labor intensive) بود به کار گرفت تا تکنولوژی آمریکایی را که سرمایه بر (capital intensive) بود و مختص سرزمین وسیع و ثروتمند آمریکا. به همین دلیل ژاپنی ها عموما کارخانه های دست دوم را می خریدند و نیروی کار را جایگزین سرمایه می کردند. ژاپنی ها کارگران بیشتر و ساعت های طولانی تری را برای کار در صنایع نساجی اختصاص می دادند. هنگامی که ژاپنی ها راه آهن می ساختند، به ازای هر مایل راه آهن، ۵/٢ برابر آمریکایی ها، کارگر به کار می گرفتند.
از مشخصات دیگر دانش ورزی و فناوری در غرب، تصمیم گیری غیرمتمرکز در صنایع غربی است. ایجاد و سازمان دهی صنایع جدید در کشورهای سوسیالیستی یا در حال رشد، بسیار مشکل تر از کشورهای غربی بود (به علت اخذ اجازه از سازمان های متعدد و نیز سیاست گذاری های متمرکز دولت). در حالی که در کشورهای غربی، به علت عدم تمرکز در تصمیم گیری های اساسی اقتصادی و نیز علمی و هنری، این رشته ها توانستند بدون دخالت دولت رشد کنند و شکوفا شوند. آزادی و خودمختاری در عرصه هنر، ادبیات، مذهب، موسیقی و سایر جنبه های اجتماعی نیز پابه پای شکوفایی اقتصادی حرکت کرد.

موانع کسب علم و تکنولوژی: راه و چاه
اکنون پس از حدود دو سده کوشش ناموفق برای کسب و جذب دانش ورزی و فناوری غربی، باید پرسید راه و چاره چیست؟ اگر قرار است به غرب برسیم (حتی اگر چند دهه یا سده طول بکشد)، ابتدا باید این فاصله را ثابت نگه داریم و از عمیق تر شدن آن جلوگیری کنیم. فاصله عمیق فناوری با غرب را نمی توان با یکی، دو روز پر کرد. در فاصله یک نسل شاید با کوشش بتوانیم در این کار موفق شویم و از عمیق تر شدن این فاصله جلوگیری کنیم اما پس از آن، هرگونه پیش بینی زودرس و کودکانه است زیرا سیر تحول فناوری و سازمان بندی دانش ورزی در جهان پیوسته در حال تحول های عظیم و سترگ است.

حل مساله پیشرفت علمی و رسیدن به غرب، به عوامل متعددی وابسته است و شرایط زیادی لازم دارد. این شرایط نیز به عوامل فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی متعددی وابسته اند. در فصول پیشین به بعضی از عوامل مهم در جلوگیری از پیشرفت علم در کشورهای اسلامی اشاره کردیم. اکنون می خواهیم به طور مختصری در مورد موانع کسب علم و تکنولوژی در کشورهای اسلامی، به ویژه ایران، گفت وگو کنیم و ببینیم آیا می توانیم، اگر نه بر همه این موانع، دست کم بر موانع عمده و اصلی اخذ دانش ورزی و فناوری چیره شویم و آنها را از سر راه برداریم. در زیر به بعضی از مشاهدات کلی از وضع آموزش، پژوهش و وضع فناوری در ایران می پردازیم و با اشاره به چاه ها، به راه های حذر از آنها و ارایه بعضی چاره ها برای حل آنها می پردازیم:

وقفه و رکود چند صد ساله پس از دوران طلایی تمدن اسلامی، اکنون به تحرک مجدد برای کسب دانش ورزی و فناوری تبدیل شده است، اما شیوه نگرش به موضوع و راه حل های در پیش گرفته شده در کشورهای اسلامی هنوز هم منحصر به روش ها و شیوه های همان دوران گذشته است. یعنی شیوه نگرش به دانش ورزی و روش اندیشیدن علمی همانند دوران پیش از رنسانس است. به همین دلیل هیچ یک از کشورهای اسلامی نتوانسته اند به پای کشورهای غربی برسند یا تکنولوژی بومی خود را فراهم آورند. به نظر می رسد سنت علمی گذشته هنوز همچنان مانعی برای فهم دانش ورزی در حال حاضر عمل می کند.
برای حل این مشکل ابتدا باید جهان بینی و دیدگاه خود را نسبت به دانش ورزی تغییر دهیم. تا وقتی که در تعریف مفهوم علم و معرفت مشکل داریم و مرزها و حدود آنها برایمان نامشخص و تعریف ناشده است، تا وقتی به دانش ورزی به شکل مفهوم سنتی آن می اندیشیم که علم است و تا به حال در حوزه های اسلامی به آن مشغول بوده اند، تا وقتی که درست اندیشیدن را یاد نگرفته ایم و تا وقتی که مدیریت های مناسب علمی را به کار نگرفته ایم و با کارکردها و سازمان بندی دانش ورزی و فناوری آشنا نشده ایم، این فاصله با غرب بیشتر خواهد شد.

مشکل ما در فهم دانش ورزی فقط یک مشکل فرهنگی، اجتماعی و تاریخی نیست، بلکه مشکل فلسفی و زبان شناختی نیز هست. باید تعریف و تصور خود را از عالم و دانشمند سنتی تغییر دهیم و دانش ورز امروزی را الگو قرار دهیم. اگر کسی خیلی می داند و خیلی کتاب خوانده است، او را مردی باسواد و فاضل می دانیم و به او ارج می نهیم اما این شخص لزوما دانش ورز نیست. اهمیت یک دانش ورز به حاصل و نتایج تحقیقات اوست. یعنی آنچه به مجموعه علم موجود زمان خود افزوده است، وگرنه معرفت و معلومات موجود در کتاب ها و کتابخانه ها بیشتر از هرکسی است و از قدیم گفته اند «همه چیز را همگان دانند.» امروزه کامپیوترها و سیستم ثبت و ضبط الکترونیکی آنها، می توانند انبوه عظیمی از اطلاعات را ذخیره کنند و دیگر نیازی نیست مانند گذشته برای فاضل و عالم بودن، آنها را در حافظه ضبط کرد. اکنون تولید علم مهم تر است تا ذخیره و نگهداشتن علم توسط عالم.