پشم ایرانی و یک تراژدی غم انگیز

لیف پشم یکی از محصولات استراتژیک در دنیا و نعمتی است که در اختیار ما انسانها قرار گرفته تا از آن برای رفاه و آسایش خود استفاده کنیم. اما متاسفانه داستان پشم ایرانی بسیار غم انگیز است و مصداق این شعر بسیار زیبای مولانا جلال الدین که “شکر نعمت نعمتت افزون کند … کفر، نعمت از کفت بیرون کند”

کفران نعمت پشم ایرانی موجب شده تا در شرایط فعلی بخش مهمی از پشم گوسفندان ایرانی سوزانده شود یا در زیر خاک دفن شود و یا به صورت ناشور به قیمت بسیار ارزان به عراق و افغانستان برود. آنگاه ما ایرانی هایی که عاشق فرش هستیم از داشتن یک فرش پشمی مرغوب و سازگار با محیط زیست و بدون ضرر برای بدن محروم می شویم و خانه های مان پر می شود از فرش‌های اکریلیک، پلی استر، پلی پروپیلن و … و انواع ناراحتی ها و بیماری هایی که ممکن است در دراز مدت به بدن ما و یا فرزندان ما وارد شود در کمین نشسته…

اگر نعمت پشم ایرانی که بهترین و مناسب ترین لیف دنیا برای تولید نخ فرش است را کفران نمیکردیم امروز فرش های ماشینی پشمی مرغوب نه تنها خانه هایمان را فرش می کرد بلکه به عنوان یک محصول صادراتی ارزشمند در همه جای دنیا به آن افتخار میکردیم.

در این مصاحبه با یکی از محققان پشم ایرانی که بیش از ۲۲ سال از عمر خود را در این بخش صرف تحقیق و بررسی کرده آشنا می شوید. ایشان از فارغ التحصیلان رشته مهندسی الکترونیک هستند که موفق به اختراع شیوه بسیار ویژه ای برای فرآوری پشم و تولید نخ فرش پشمی از پشم گوسفندان ایرانی شده‌اند که در مرکز اختراعات سوییس ثبت اختراع شده است. آخرین گفتگوی من با ایشان ۹ سال پیش بود که با شور و حرارت زیادی در حال برنامه ‌ریزی برای اجرایی کردن این اختراع در ایران بودند ولی حالا پس از گذشت سالها و بی مهری ها و عدم توجه، ایشان را در آستانه مهاجرت و راه اندازی این سیستم در آلمان و سوئد قرار داده است. حکایت جالبی است که در زیر میخوانید:

◄آقای  زندی پور چطور به بحث پشم ایرانی و استفاده از آن در فرش ماشینی علاقه مند شدید؟

به عنوان  یک فارغ التحصیل رشته الکترونیک در سالهای جنگ و پس از آن در شرکتی مشغول فعالیت بودم که نمایندگی خطوط و ماشین آلات نساجی از تولید الیاف گرفته تا پارچه و بی بافت ها را در اختیار داشتند و تیم ما در بسیاری از شرکت های نساجی ایران در آن زمان خطوط تولیدی نساجی و بخش های اتوماسیون صنعتی را نصب و راه اندازی می کرد.  حدود ۱۲ سال در این بخش تجربه کسب کردم تا این که برای گذراندن یک دوره اندازه گیری لایه های کاردینگ های پشمی با اشعه گاما راهی کمپانی اوجه بلژیک شدم.

علت حضور من در این دوره وجود یک دستگاه از این ماشین کاردینگ در کارخانه معظم راوند کاشان بود و ما برای راه اندازی و تعمیر و نگهداری این دستگاه کاردینگ باید این دوره را می گذراندیم. در آن زمان در راوند کاشان فرش های ماشینی پشمی بسیار مرغوب تولید و نخ پشمی آن نیز در همان مجموعه ریسیده میشد. همان جا بود که به الیاف پشم و کاربرد آنها در فرش ماشینی علاقه‌مند شده و تحقیقات گسترده ای را در خصوص پشم ایرانی و فرآوری آن آغاز کردم.

متاسفانه در حال حاضر فرش اکریلیک و پلی استر و پلی پروپیلن و غیره که همه مشتقات نفتی و مواد پلاستیکی هستند خانه های ما را پر کرده و متاسفانه نتایج آن را در افزایش و رشد بیماریهای تنفسی سرطان و غیره میبینیم.  در ایران پشم به میزان کافی در ایران وجود دارد و سالانه ۷۰ تا ۷۵ هزار تن تولید پشم گوسفند داریم که عمدتا از دام ها در خراسان، خوزستان، آذربایجان، سیستان و بلوچستان و کردستان به دست می آید.

اما پشم ایران به چند دلیل ناخالصی زیادی دارد که  مهمترین آنها عبارتند از: اختلاط نژادی، علوفه نامناسب و عدم اصلاح نژاد. به این دلایل پشم ایرانی دارای الیاف مرده زیادی است که قابلیت ریسندگی ندارند و باید از دسته الیاف جدا شوند.

◄چرا پشم ایران امروز بیش از هر زمان دیگری مورد بی مهری قرار گرفته و از آن استفاده نمی شود؟

پشم یک لیف خارق العاده است که تمرکز روی ویژگیهای آن حیرت برانگیز است. هر لیف پشم ایرانی ۳۴ تا ۳۶ میکرون ضخامت دارد و ساختار آن به صورت یک زنجیره پروتئینی است.

در داخل هر لیف ۲۰ تا ۲۵ تار نازک تر وجود دارد که هریک بین یک تا دو میکرون ضخامت دارند و داخل آنها حباب های هوایی مانند کپسول حرکت میکند و این حباب های هوای داخل لیف خواص استثنایی عایق گرما و سرما بودن را ایجاد می کند.

از آنجا که پشم طبیعی سازگارترین الیاف با طبیعت انسان است اهمیت این مواد اولیه با ارزش در صنایع نساجی و نهایتاً فرش دستباف و ماشینی آشکار می گردد.

بنا بر تحقیقات و بررسی های انجام گرفته امکان استفاده از الیاف پشم گوسفندان بومی به منظور ریسیدن نخهای ظریف در سیستم های سمی ورستد که عمدتاً مصرف فرش دستباف می باشد وجود ندارد و در سیستمهای کلفت ریسی به نخهای ۲ الی ۵ متریک تبدیل می گردد.

دلیل این امر وجود الیاف مرده و مویی شکل، کمپ و مدولایی ، و هتروتیپ بوده که بصورت ژنتیکی همراه الیاف پشم رشد کرده و از ساختار فیزیکی متفاوتی نسبت به پشم حقیقی که چگالی آن ۱/۳۲ است برخوردار می باشد.

الیاف زاید، مرده و مویی شکل به دلیل کوتاه بودن، شکنندگی، بدون جعد بودن، عدم رنگ پذیری و نیز  قطر و ضخامت بالایی که دارند باید از بین الیاف جدا شوند.

از آنجایی که گوسفندان در ایران با هدف تولید گوشت و شیر نگهداری می شوند و الیاف پشم اهمیت بسیار کمی پیدا کرده و الیاف مدولا و کمپ یا همان الیاف مرده زیادی در داخل بیده گوسفند وجود دارد. در یک بیده گوسفند ایرانی که دو تا سه کیلو وزن دارد حاوی ۵۰ درصد ناخالصی است که شامل فضولات حیوانی، ناخالصی های گیاهی و الیاف مرده است.

الیاف مرده حدود ۸۰ میکرون ضخامت دارند که بسیار ضخیم زبر شکننده هستند و رنگ پذیری ندارند و در سیستم های سمی ورستد که اصلاً قابلیت ریسندگی ندارند و در سیستم های پشمی نیز از ساختار نخ  بعد از مدتی پا خوردن جدا می شود و باعث نخ نما شدن فرش میشود.

نابود شدن صنعت تولید الیاف و نخ پشمی در ایران در واقع به دو دلیل بی تدبیری داخلی و مشکلات جهانی آب و انرژی رخ داده است. در حال حاضر در همه کشورها مسئله فرآوری و تولید نخ پشم مرغوب یک مسئله اساسی است.

برای اینکه این مشکل بیشتر قابل لمس باشد بهتر است به طور خلاصه پروسه استحصال پشم را توضیح دهیم. پس از چیده شدن پشم از روی بدن گوسفند و سورت بندی آن به طور سنتی در همه کشورهای جهان به همراه تمام فضولات حیوانی، ضایعات گیاهی و الیاف مرده و الیاف سالم وارد حوضچه های شستشو می شود که باید الیاف پشم را با آب گرم در دمای ۶۵ درجه سانتیگراد و مواد شوینده خاصی شستشو دهند و در چند مرحله ضایعات آن را جدا کنند.

این پروسه امروز در دنیا به طور جدی مورد مخالفت سازمان های محیط زیستی قرار گرفته چرا که علاوه بر مصرف آب بسیار زیاد به مصرف انرژی زیاد جهت گرم کردن آب تا دمای ۶۵ درجه، مشکل اساسی پساب‌های آن وجود دارد که حاوی باقیمانده های مواد شیمیایی و شوینده است که در حین پروسه شستشو به آب اضافه میشود به این دلایل بسیاری از پشم شویی ها تعطیل شده‌اند و حتی اتحادیه اروپا به طور جدی به دنبال پروژه ها و ابداعات جایگزین است تا به طور کلی از پشم شویی ها از مدار کار خارج شوند. امروز دیگر در هیچ کجای دنیا واحدهای پشم شویی صرفه اقتصادی و محیط زیستی ندارند.

جالب است بدانید برای شستشوی یک کیلوگرم پشم ۱۷ کیلو آب گرم ۶۵ درجه لازم است و اینجا دقیقا جایی است که اختراع ما می تواند کارساز باشد.

◄لطفاً بیشتر در مورد این اختراع و کاربرد آن در صنعت پشم توضیح دهید.

ما پس از تحقیقات متعدد موفق شدیم سیستمی را اختراع کنیم که میتواند با ۸۰ درصد مصرف آب کمتر جایگزین پشم شویی های سنتی ‌شود و مهمتر از آن میتواند تفکیک الیاف مرده را به راحتی انجام و خلوص پشم را به شدت افزایش دهد. در این سیستم در ابتدا و بدون استفاده از آب، تنها با باردار کردن الیاف پشم می توانیم به راحتی الیاف پشم مرغوب را از بقیه ضایعات و الیاف مرده جدا کرده و محصولات جانبی زیادی تولید کنیم.

اولا ضایعات گیاهی و حیوانی به دلیل اینکه به طور خشک جدا می شوند به عنوان کود شیمیایی جمع آوری می شوند. همچنین الیاف مرده که به دلیل چگالی متفاوت و بار الکتریکی از الیاف مرغوب جدا شده‌اند در تولید عایق های حرارتی و نمدهای صنعتی مورد استفاده قرار می گیرند و محصول نهایی و ارزشمند دیگری به نام روغن پشم یا wool wax که از آن ماده لانولین گرفته می شود و در صنایع آرایشی و بهداشتی مصرف زیادی دارد از هم جدا میشود. در این سیستم پشم تمیز شده تنها به یک شستشوی نهایی نیاز دارد و تا ۸۰ درصد مصرف آب، انرژی و تولید پسابهای صنعتی کاسته میشود.

در واقع مهمترین کار ما همان جداسازی الیاف مرده است که خلوص الیاف را بسیار بالا می برد. اگر در الیاف پشم الیاف مرده وجود داشته باشد نهایتاً می توان نمره نخ ۲.۵ تا ۵ متریک را با آن تولید کرد که برای کلفت ریسی و قالی های به اصطلاح خرسکی و گلیم مناسب است و ارزش بسیار پایینی دارد.

با جداسازی الیاف مرده خلوص بالا رفته و می توان آن  را در سیستم سمی ورستد ریسندگی کرد و به نمره نخ های ۵ تا ۲۵ متریک تبدیل کرد که نخ های فرش بسیار مناسبی برای تولید فرش ماشینی و فرش های دستباف و مرغوب را به ما می دهد و آنگاه می توانیم با قیمت بسیار ارزان فرشهای ماشینی پشمی به بازار ارایه کنیم که در مقایسه با فرش اکریلیک قیمت بسیار ارزان تری خواهد  داشت.

خط تولید اختراع احیاء الیاف پشم که در ایران و سوییس به ثبت رسیده است، توانایی فرآوری الیاف پشم را به روش الکترواستاتیکی با ظرفیت ۳۰۰ کیلوگرم در ساعت با ویژگی های ذیل دارد:

۱- از مهمترین ویژگیهای این سیستم تفکیک الیاف مرده و مویی شکل از پشم حقیقی می باشد که با بالابردن خلوص الیاف و تولید تاپس پشمی امکان ریسیدن نخهای ظریف و با کیفیت از نمره ۵  الی ۲۰ متریک را فراهم می سازد.

ضمن اینکه الیاف مرده و مویی شکل تفکیک شده و در صنعت عایقهای حرارتی و نمدهای صنعتی بعنوان یک محصول جانبی امکان بازیافت می یابند.

۲ – با توجه به اینکه ۸۰ ٪  ناخالصی های گیاهی و فضولات حیوانی در این روش بصورت خشک جداسازی می گردند، مواد زاید به کود کشاورزی تبدیل و بصورت یک محصول جانبی به چرخه طبیعت بازمی گردد.

۳ – با نظر به کاهش حجم پساب و آب مصرفی به حداقل ممکن (۸۰ ٪ کاهش مصرف آب) جهت چربی گیری الیاف پشم، صرفه اقتصادی استحصال لانولین (چربی با ارزش پشم) که یکی از مواد ارزشمند در صنایع بهداشتی و آرایشی است و تاکنون امکان تولید آن وجود نداشته بصورت یک محصول جانبی فراهم می گردد.

آنچه در این طرح حایز اهمیت بسیار است:

​۱ – اهمیت به انرژی و مصرف آب

​۲ – توجه به منابع مواد اولیه طبیعی و بکارگیری بهینه آن

۳ – توجه به مشکلات زیست محیطی

​۴ – بازیافت ناخالصی ها و بازگرداندن آن به چرخه طبیعت میباشد

◄کشورهای صاحب نام در تولید پشم گوسفند نظیر استرالیا و نیوزلند چطور این مشکلات را حل کرده‌اند؟

در کشورهایی نظیر استرالیا و نیوزلند در یک پروسه ۱۵۰ ساله اصلاح نژاد گوسفندان انجام شده است و  گوسفندان تنها با هدف تولید پشم پرورش داده می شود و از روش‌های بسیار حرفه ای و مدرن جهت چیدن پشم ها استفاده می شود.

وقتی کشوری با تلاش و برنامه ریزی  بتواند در یک پروسه زمانی طولانی اصلاح نژاد را انجام بدهد میزان الیاف مرده در داخل بیده گوسفند به شدت کاهش می یابد و کیفیت پشم تولیدی بسیار بالا می رود. متاسفانه در ایران به دلیل کیفیت پایین و عدم فرآوری و توجه به پشم حجم بسیار زیادی سوزانده و دفن می شود چرا که برای دامداران سودی ندارد. (به اجبار باید سالی یک یا دو بار پشم گوسفندان چیده شود تا گوسفند سنگین نشود و عرق نکند)

◄با توجه به اهمیت اختراع شما و این که میتواند به خوبی استفاده از پشم ایرانی و تولید نخ پشم مرغوب را احیا کنند توجهی نشده است؟

متاسفانه در ۲۰ سال اخیر تلاش هایی بسیار کرده ایم که بتوانیم دولتمردان و دست اندرکاران پشم را متقاعد کنیم اما تا به حال موفق نشده ایم این پروژه در سال ۲۰۰۲ در مرکز اختراعات ژنو ثبت اختراع شده و در ایران نیز در سال ۱۳۸۰ ثبت اختراع شده و به صورت پایلوت نیز در شهرکرد اجرا شده که نتایج بسیار خوبی داشته است. اما متاسفانه اراده و تصمیمی برای احیای پشم ایرانی به طور گسترده و ملی وجود ندارد و به علت عدم توجه و کوبدن به در بسته پس از ده‌ها سال به دنبال این هستیم که این پروژه را به سوئد و آلمان منتقل کرده و در آنجا اجرایی کنیم.

متاسفانه داستان پشم در ایران بسیار غم انگیز است. هزاران تن از این لیف ارزشمند و استراتژیک از بین میرود در حالی که پشم ایرانی بهترین الیاف دنیا برای استفاده در فرش و کفپوش ها است. حتی در مقطعی پشم های بسیار خوبی از نیوزیلند و استرالیا برای استفاده در فرش دستباف وارد کردند که پس از مدتی فرش تولیدی نمدی شد در حالی که پشم ایرانی هر چه بیشتر پا بخورد به دلیل ضخامت مناسب آن درخشنده تر و زیباتر می شود و می تواند  سالیان دراز عمر کند.

سیستم اختراعی ما می تواند ساعتی ۳۰۰ کیلو گرم و روزی ۶ تن و حدود ۲ هزار تن در سال الیاف پشم را فراوری کند. اگر در کل کشور و به ویژه در استان‌های عمده تولیدی ۳۰ واحد با این مشخصات تاسیس شود علاوه بر ایجاد اشتغال در روستاها و مناطق محروم و سودآوری بسیار بالا باعث ورود همه تولید پشم ایرانی به پروسه فرآوری و تولید هزاران تن نخ پشم مرغوب را خواهد داشت.

با تولید انواع نخ های پشمی در داخل کشور یک فرش ماشینی با پشم طبیعی و مرغوب که هیچ ضرری برای بدن ندارد با قیمت بسیار ارزان تر از فرش اکریلیک،  پلی استر و غیره وارد خانه‌های ایرانیان می شود. قطعاً یک بازار بسیار داغ برای صادرات آن ایجاد خواهد شد باید به این مسیله باید دید ملی نگاه کرد که الیاف پشم برای سلامتی ما و جامعه و فرزندان را مهم هستند و نباید این نعمت خدادادی را با دستان خودمان نابود کنیم.

در پایان از مجله کهن که توجه ویژه ای به این مساله داشته تشکر می نمایم.

استاندارد ملی به شماره  ٩۴٨٩
  ویژگی های تاپس پشم مصرفی در خامه فرش  – ویژگیها 

١- نوع الیاف:

الیاف موجود در تاپس باید از الیاف پشم خالص نو و چیده شده بوده و عاری از پشم دباغی ، صدمه دیده بطور فیزیکی، شیمیایی، توسط قارچها، باکتری ها و حشرات باشد.

٢- الیاف مدولایی:

نسبت الیاف پشم غیر حقیقی، بصورت انواع الیاف مدولایی حد اکثر ١٠درصد الیاف تاپس توصیه میگردد.

٣-الیاف مرده:

حد اکثر مجاز الیاف مرده (کمپ) در تاپس ۵درصد میباشد.

۴-تعداد الیاف رنگی:

نسبت الیاف رنگی در تاپس سفید خودرنگ ١٠ عدد در ١٠٠ گرم باشد.

۵- تعداد ضایعات گیاهی:

حداکثر ضایعات گیاهی مجاز در ١٠٠ گرم تاپس ۴٠ عدد باشد.

۶- در صد رطوبت بازیافتی:

درصد رطوبت بازیافتی تجاری تاپس بر اساس ظرافت الیاف حداکثر ١۶/۵ درصد باشد.

تعداد نپ:

حداکثر تعداد نپ مجاز در هر١٠٠ گرم تاپس باید ۴٠ عدد باشد.

میانگین قطر الیاف:

حداقل میانگین قطر الیاف پشم در تاپس فرش مصرفی خامه فرش ٢۶ میکرون و حد اکثر ضریب تغییرات ان ۴۶ درصد میباشد.

میانگین طول الیاف:

میانگین طول الیاف پشم تاپس مصرفی در خامه فرش ٨٠ میلیمتر و حداکثر ضریب تغییرات طول ۵٠ درصد و الیاف کوتاه تر از ۵٠ میلیمتر حداکثر ۶ درصد باشد.

تاپس پشم مواد اولیه واحدهای نیمه فاستونی میباشد که میتوان نخهای ظریف نمره ١۵ متریک را نیز تولید نمود.

• همچنین ببینید: مراحل کامل تولید و ریسندگی الیاف پشمی و نخ پشمی