گذری کوتاه یر صنعت نساجی ایران

شاید بتوان گفت صنعت نساجی از بزرگترین و با اهمیت ترین صنایع جهان است و با گردش مالی فوق العاده بالای خود مورد توجه بسیاری از کشور ها و اقتصاد های بزرگ دنیاست. صنعت نساجی همواره به عنوان رکن اساسی هر جامعه ای محسوب می شود چرا که نیاز به پوشاک، انواع کفپوش ها، کیف و کفش و … از نیازهای اساسی هر فرد است. اهمیت این صنعت تا بدان جاست که بسیاری از کشورهای جهان جهش و انقلاب اقتصادی خود را بر پایه صنعت نساجی پایه گذاری می کنند که چین روشن ترین نمونه آن است. در کشورهایی نظیر هندوستان و پاکستان تقریبا سی درصد کل نیرو ی شاغل  در صنعت آنها در صنایع نساجی و پوشاک فعالیت می کنند. ترکیه سالانه درصد بسیار زیادی از صادرات خود را در زمینه نساجی انجام می دهد و نمونه های بسیار زیاد دیگری که می توان به آنها اشاره کرد.  صنعت نساجی به جهت اینکه یک صنعت کارگر بر است نقش به سزایی را در اشتغال زایی افراد جامعه  ایفا می کند و سرمایه گذاری در ان یکی از راهکارهای مفید کشور ها برای مبارزه با بیکاری است.

نساجی در ایران سابقه چهار هزار ساله دارد و بیش از ۱۰۰ سال پیش، صنعتی شده است .  بررسی وضعیت این صنعت به جهت گستردگی و تنوع بسایر بالای آن نیازمند صرف وقت زیادی است که از چهار چوب این تحقیق خارج خواهد بود. در این جا قصد داریم به بررسی اجمالی این صنعت در کشور ایران بپردازیم و با بیان واقعیت های این صنعت در ایران چهارچوبی کلی را ترسیم نمائیم.

صنعت نساجی دارای شاخه های بسیار زیادی است که از مهمترین آنها می توان به صنایع تولید الیاف مصنوعی، طبیعی و بازیافتی، صنایع ریسندگی ( الیاف کوتاه و بلند ) صنایع بافندگی انواع پارچه های  تاری و پودی و حلقوی، صنایع چرم و پوست طبیعی و مصنوعی، رنگرزی و تکمیل ( الیاف، نخ، پارچه، پوشاک)  ، چاپ دستی،‌تخت و روتاری ، طراحی و مد پارچه پوشاک و کیف و کفش و مفروشات،
 صنایع کیف و کفش، ساخت ماشین آلات، رنگ و مواد شیمیایی و مواد کمکی نساجی ، منسوجات خانگی، منسوجات پزشکی و بهداشتی، منسوجات بی بافت و مفروشات ماشینی، منسوجات صنعتی و منسوجات ویژه ، فرش دستباف و منسوجات سنتی و صنایع دستی، نرم افزارهای مدیریت و طراحی ، دستگاههای آزمایشگاهی و کنترل کیفیت اشاره کرد.

 اگر صنعت نساجی را به دو دسته تولید ماشین آلات و خطوط تولید نساجی و تولید کالای نهایی تقسیم بندی نمائیم ایران در زمینه تولید ماشین الات  در حال حاضر توان و جایگاهی در جهان و حتی منطقه ندارد چرا که تولید ماشین الات نساجی و خطوط تولید در اختیار کشورهایی مانند آلمان ، ایتالیا  و فرانسه … است و در سالهای اخیر نیز به جهت عدم داشتن صرفه اقتصادی  در اروپا کم کم در حال انتقال  کشور هایی مانند ترکیه و چین است.

اما عمده فعالیت کشور ما در زمینه نساجی به تولید کالاهای نهایی معطوف می شود که از مهمترین پتانسیل های موجود در کشور نیروی کار نسبتا ارزان و هزینه پائین انرژی در کشور است که در مقایسه با کشور های اروپایی و برخی از کشورهای همسایه برای تولید مناسب تر است. 

پنبه

در حال حاضر ایران در زمینه تولید الیاف پنبه دارای مشکلات زیادی است چرا که کشاورزان برای کاشت این محصول ارزشمند تمایل چندانی نشان نمی دهند. مهمترین  ویژگی های یک پنبه خوب طول الیاف ، ظرافت الیاف و تمیزی الیاف است که پنبه ایران دارای طول الیاف نسبتا بلند و ظرافت خوبی است اما به دلیل روشهای سنتی و غیر مکانیزه برداشت غوزه های پنبه و مراحل جداکردن الیاف از دانه های پنبه الیاف پنبه ایران دارای شکستگی زیاد و طول نامناسبی می گردد. ه چند  دولت هر ساله طرح هایی را جهت اصلاح نژاد پنبه ایرانی و نزدیک کردن آن به الیاف مناسب پروسه نساجی اعلام می کند اما هنوز به دلیل عدم وجود عزم جدی در این زمینه به نتایج اثر بخشی دست نیافته اند. از طرفی عدم حمایت دولت از پنبه کاران آنها نیز کشت سایر اقلام کشاورزی را برای امرار معاش خود مناسب تر می بینند و این موجب شده تا هر ساله میزان سطح کشت پنبه در ایران و در نتیجه تولید الیاف پنبه کاهش یابد. در ا یران مناطقی مانند گرگان و مغان برای کاشت پنیه بسیار مناسب است. ا ین محصول یعنی پنبه یک محصول استراتژیک در دنیا محسوب می شود و اهمیت آن به قدری است که لقب طلای سفید را به خود گرفته . امروزه نساجان ایرانی پنبه مورد مصرف خود را از ازبکستان که یکی از بزرگترین و با کیفیت ترین پنبه های جهان را کشت و تولید می کند وارد می کنند. 

پشم

از دیگر الیاف که در ایران تولید می شود پشم است. مرغوب ترین پشم دنیا در استرالیا تولید می شود که دارای نژاد گوسفندان مرینوس می باشد و پشم آنها فوق العاده مرغوب و تمیز ، ظریف و دارای طول مناسب است اما پشمی که در ایران تولید می شود ظرافت بالایی ندارد  اما برای تولید انواع فرش دستباف و کفپوش بسیار مناسب است و درصد بسیار زیادی از ۷۰ هزار تن تولید سالانه پشم در ایران برای بافت ۱۰ میلیون متر مربع فرش پشمی به کار میرود . 

ابریشم

متاسفانه تولید ابریشم در ایران رونق سالهای پیش را ندارد و به دلیل سختی بافت پارچه از ابریشم این نوع محصولات در کشور هایی مانند اسپانیا بافته می شود.

در زمینه تولید الیاف مصنوعی ایران دارای وضعیت خوبی است چرا که با وجود تاسیس واحدهای پتروشیمی توان تولید ایران برای تولید مواد اولیه الیاف مصنوعی بسیا رافزایش یافته است و در حال حاضر الیاف و نخ های پلی استر، پلی آمید، پلی پروپیلن، نایلون و …  تولید می شود و واحدهای زیادی تولید این محصولات را بر عهده دارند  که در صنایع بافت پارچه ، فرش ، صنایع پرکردنی ،‌منسوجات بی بافت و …     مصرف می شوند.

یکی از مشکلات اساسی صنعت نساجی در ایران واردات بی رویه و قاچاق است  که متاسفانه با بی توجهی مسئولین پارچه های بسیا رنامرغوب و بی کیفیت وارد کشور می شود و باعث تعطیلی کارخانجات داخلی میشود.    ق ا چاق در صنایع نساجی در زمینه پارچه و پوشاک بسیار پ ر رنگ تر است .   ب  ه طور متوسط هرایرانی در سال ۲۰ متر مربع انواع کالاهای نساجی خریداری می کند بنابر این سالیانه به   یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون متر پارچه نیاز داریم که ظرفیت نصب شده در ایران امکان تولید ۸۰ درصد این میزان را دارد اما متاسفانه این بازار بزرگ و سود های ناشی از واردات کالاهای نساجی و از همه مهمتر بی توجهی کامل دولتی ها به قاچاق نساجی موجب شده بسیار ی از تولید کنندگان ایرانی نتوانند با کالاهای وارداتی رقابت نمایند.

از بارز ترین موارد می توان به مسایل مربوط به پارچه چادر مشکی در ایران اشاره کرد  امروزه مصرف چادر مشکی برای بانوان بالای ۲۰ سال در ایران بیش از ۳۵ میلیون متر مربع تخمین زده می شود که تنها ۲ تا ۳ میلیون متر مربع آن در کشور تولید ی شود و ما بقی آن به طور مستقیم یا غیر مستقیم از ژاپن، اندونزی و کره جنوبی وارد می شود.
‏
اما واقعیاتی وجود دارد که اجازه نمی دهد تولید این کالا در ایران انجام شود و به قول معروف دست هایی در پشت پرده وجود دارد.

بنا اظهارات آقای محمد مروج از کارشناسان و صاحب نظران نساجی ایران دست اندرکاران واردات پارچه چادر مشکی به ایران به دلیل سود فراوانی که از این فعالیت تجاری خود می برند به شیوه های مختلف مانع تولید  آن در داخل کشور می شوند.

قیمت هر متر چادر مشکی ۷۰ سنت است در حالی که بانوان ایرانی انرا به قیمت بین ۴۰ تا ۱۰۰ هزار تومان می خرند.  یک قواره چادر مشکی در حدود ۵ متر پارچه نیاز دارد یعنی ۳۵۰ سنت و تفاوت بین ۳۵۰سنت و ۴۰ هزار تومان حداقل سود این تجارت است.

به همین دلیل پروژه تولید چادر مشکی که چند سال پیش توسط یکی از شرکت های معتبر ایرانی نهایی شد و میرفت تا با موفقیت کار خود را آغاز نماید  با کاهش تعرفه واردات این کالا از ۷۰ درصد به ۱۷ درصد!!!  به یکباره متوقف شد. همچنین پروژه تولید چادر مشکی توسط کره ای ها در ایران، طبق اظهارات منتشر شده شرکت های کره ای تولید چادر مشکی را در ایران ظرف مدت ۳ ماه عملی اعلام کرده بودند اما فعلا خبری از آنها هم نیست. ‏

هم اکنون حداکثر ۳ شرکت تولیدی  ایرانی در این زمینه فعال هستند.  تولید چادر مشکی به مواد خاصی به نام دیپ شیپ نیاز  دارد که قابلیت تولید آنها در ایران وجود نداشته و باید وارد شود. ا ین ماده عمق رنگ مشکی را در چادر ایجاد میکند این ماده هزینه زیادی برای تولیدکنندگان در بر نخواهد داشت اما از نظر فنی نقش حیاتی در تولید این نوع پارچه دارد. ‏

اما در حال حاضر یکی از قویترین بخش ها در صنعت نساجی ایران بخش کفپوش های ماشینی و فرش ماشینی در ایران است.  ا مروزه در ایران بیش از ۹۰ میلیون متر مربع فرش ماشینی تولید می شود و همچنین به کشورهای اسیای میانه ، کشور های عربی حوزه خلیج فارس عراق و افغانستان نیز صادر میشود.

 دانش آموختگان نساجی ایران  بیش از ۱۵  هزار نفر هستند که در رشته های تکنولوژی نساجی، شیمی نساجی ، پوشاک و طراحی لباس و مد فارغ التحصیل شده اند.

یکی از راهکارهای نجات صنایع نساجی خوشه های صنعتی هستند که در حال حاضر خوشه های صنعتی نساجی یزد و خوشه فرش ماشینی کاشان در این زمینه نمونه های موفقی هستند.

 الگوهای خوشه های صنعتی در دو دهه گذشته در کشور های توسعه یافته شکل گرفته است و امروزه کشورهای ایتالیا ، ژاپن ، انگلیس و آمریکا و … دارای خوشه های متعددی هستند. به عنوان مثال یکی از خوشه های فعال در آمریکا، خوشه ی سینمایی هالیوود است.
اما نکته اساسی این است که هیچ کشوری در همه ی رشته های صنعتی دارای مزیت نیست و به همین ترتیب نمی تواند در همه ی رشته ها دارای خوشه های صنعتی باشد. پس اگر ما این خوشه های دارای مزیت را به درستی شناسایی و اولویت بندی کرده سپس سیاست های صنعتی و حمایت های خود را متمرکز بر توسعه ی خوشه های مذکور نماییم پیش بینی این است که این مدل توسعه ی صنعتی با توجه به مزیت ها و منافعی که اشاره کردیم مثل سایر کشورها در ایران نیز موفق خواهد بود و به موتور محرکه صنایع دارای مزیت کشور تبدیل خواهد شد.‏

البته با توجه به نو بودن بحث خوشه های صنعتی در ایران، برداشت درست از اصل موضوع در موفقیت و به ثمر نشستن آن نقش اساسی دارد

‎در حال حاضر ۹‏‎ ‎هزار و ۵۰۰ واحد نساجی پروانه بهره‌برداری دارند که تعداد‎ ‎انگشت‌شمار آنها مشکلات متعدد دارند، که البته قابل حل است. این صنعت که ۵/۳ درصد‎ ‎از کل بخش صنعت و معدن را از آن خود کرده است از واگذاری‌های غیراصولی و نداشتن پول‎ ‎گلایه‌های متعددی دارند که متأسفانه هنوز حل نشده‎ ‎است‎.‎

صنعت نساجی که به اعتقاد فعالان این بخش پیشرو در سرمایه‌گذاری‌ها بوده اکنون با موضوعاتی باید کنار بیایند که دلیل اصلی آن انقباضی عمل کردن بانک‌ها است.

بانک‌ها برای دادن تسهیلات به صنعت نساجی واهمه دارند و می‌گویند برگشت پول در این بخش ریسک بالایی دارد اما کسانی که در این صنعت کار می‌کنند و چرخ نساجی را می‌چرخانند چنین نظری ندارند و بارها و بارها دست به دامن مدیران بانک‌ها شده‌اند تا گوشه‌ای از اعتبارات را از آن خود کنند

 بر خی از کارشناسان اعتقاد دارند صنعت نساجی هیچ مشکلی ندارد، تنها واحدهایی که در این عرصه نمی‌توانند به نحو مطلوبی گام بردارند و عدم حرکت آنها باعث صدمه به واحدهای نساجی خصوصی شده، صنایع نساجی دولتی است.   متأسفانه بانک‌ها تمام صنایع را با یک چشم نگاه می‌کنند. این در شرایطی است که خصوصی‌ها توانسته‌اند در بازار نساجی صاحب جایگاه شوند اما دولتی‌ها به دلیل مدیریت نامناسب و واگذاری غیراصولی صنعت نساجی را با مشکل روبه‌رو کرده‌اند و همه تصور می‌کنند واحدهای نساجی دچار ورشکستگی هستند.

 مشکلاتی که صنعت نساجی را درگیر کرده ربطی به صنعت ندارد. بخشی از آن مربوط به قوانین تأمین اجتماعی و بخشی دیگر مربوط به واگذاری‌های غیراصولی است. زمانی که یک مدیر دولتی ناآشنا برای یک واحد نساجی گذاشته می‌شود که تنها دغدغه آن حقوق پرسنل‌اش است و روند تولید برای او اهمیتی ندارد نمی‌توان گفت کل صنعت نساجی مشکل دارد.  ما واحد نساجی داریم که با ۳۰ میلیارد تومان سرمایه در گردش قرار است ۱۴۰ میلیون تکه لباس در سال تولید کند. این یعنی هر فرد ایرانی می‌تواند در سال از یک کارخانه بخش خصوصی دو تکه لباس داشته باشد.‏

 امثال این کارخانه‌ها در کشورمان زیاد است و بخش کمی از واحدهای نساجی‎ ‎هستند که با مشکل سرمایه در گردش روبه‌رو شده‌اند که این موضوع مطمئناً با حمایت‎ ‎وزارت صنایع و معادن و سایر بخش‌ها حل خواهد‎ ‎شد‎.

یکی دیگر از بخش های مهم و قابل تامل در صنعت بزرگ نساجی طراحی لباس ، مد و طراحی پارچه است که در اینجا قصد داریم به اهمیت روز افزون صنعت مد و طراحی لباس اشاره کوتاهی نمائیم.

امروزه در سطح جهان صنعت مد و طراحی لباس از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. زمانی بود که مد تنها در آمریکا و اروپا و کشورهای مطرحی مانند ایتالیا و فرانسه  زاده می شد و بعد از مدتی در سفر شگفت انگیز خود به سر تا سر جهان سرایت می کرد.
هر چند که امروزه نیز آمریکائی ها و طراحان مد اروپایی با تکیه بر پیشینه خود در این زمینه پیشتازی می کنند اما کشور های دیگر نیز دست به کار شده اند و سرمایه گذاری های مهمی را در این زمینه انجام داده اند.

برگزاری تعداد زیادی از رویداد ها و نمایشگاه های مد در سراسر دنیا ، ایجاد دانشکده های ویژه طراحی مد و پرورش بسیاری از طراحان جوان از جمله فعالیت های دست اندر کاران این صنعت بزرگ است.

رشد فزاینده این صنعت نه تنها موجب به وجود آمدن شغل های زیادی شده است بلکه چرخه تولید پارچه های جدید و صنعت نساجی را نیز فعال تر کرده است و نیاز به  طرح جدید نوآوری در تولید پارچه و پروسه های نساجی را نیز افزون تر کرده است.

طبق نظریه کارشناسان مد در منطقه خاور میانه صنعت مد  تا چند سال آینده ۱۵ درصد رشد خواهد داشت و طراحان بیشتری وارد این عرصه خواهند شد. دبی از جمله شهر هایی است که در این زمینه بسیار قوی عمل کرده است. تاسیس شعبه ای از دانشگاه مد و لباس فرانسه در دبی جهت تدریس این رشته و برگزاری تعداد زیادی شو لباس ، نمایشگاه تخصصی مد با حضور بزرگترین و معروفترین طراحان جهان از جمله اقدامات دولت امارات بوده است. اما جالب اینکه برخورد با این امر در کشور ما به گونه ای دیگر است و متاسفانه تصمیمات و دستورات نامعقول باعث عدم پیشرفت این رشته در ایران شده است.  با تمام  اهمیت صنعت مد در دنیای امروز و گردش مالی بسیار بالای آن در کشور ما حتی گرفتن اطلاعات و تحقیق در این مورد نیز با محدودیت هایی روبروست. مثلا اگر کلمه ‏‎ fashion ‎‏ را در گوگل سرچ کنید می بینید که تمام سایت ها فیلتر شده اند! ‏

از طرفی متاسفانه با اینکه تمامی طراحان مد و لباس در ایران به موازین دینی و اخلاقی پایبند هستند و خود بر لزوم استفاده از المانهای سنتی و ایرانی تکیه دارند اما برگزاری شوهای لباس در ایران کاری سخت و دشوار است و هر از گاهی هم بعد از کلی برنامه ریزی و صدور مجوزهای مختلف از وزارتخانه های مربوطه به دلایل نامعلوم ملقی می شوند. از طرفی حمایت های خاص از طراحان خاص و همفکر با برگزار کنندگان دولتی متاسفانه نتایج خوبی را به بار نمی آورد و شاید این گونه به نظر برسد که برگزاری نمونه هایی از شوهای لباس بیشتر از اینکه پیشرفت و توسعه این صنعت و میدان دادن به طراحان جوان و با دانش را دنبال کند بر نامه ای است برای خالی نبودن عریضه !

اما مسلما برگزاری رویداد های سفارشی از این دست کمکی به ما نخواهد کرد و عجیب نیست که مثل تمام زمینه های دیگر طراحان و مدیست های برتر ایران ایده های خود را هزاران کیلومتر آنطرف تر در ایتالیا و فرانسه و . .. به نمایش بگذارند . بی شک نمی توان اقدامات انجام شده برای صنعت مد در سالهای اخیر را بی اهمیت شمرد اما باید گفت که اصلا جوابگوی نیاز جامعه امروزی و نسل جوان ما نیست