انقلاب گزنه

مهندس امیر هلالی
شرکت کاوان شیمی سورن
مهندس امیر فروتن
Rifa (Richter Färberei und Ausrüstung)
Südwolle Group. Germany

پیشگفتار

مطلب حاضر ترجمه‌ای است از مقاله‌ای منتشرشده در وب‌سایت رسمی مؤسسه نشنال جئوگرافیک به زبان آلمانی، که به بررسی تحولی نو در صنعت نساجی از رهگذر بهره‌گیری از الیاف طبیعی گزنه می‌پردازد. این مقاله با نگاهی علمی و زیست‌محیطی، بازگشت به الیاف گیاهی را نه‌تنها یک نوستالژی، بلکه راهکاری پایدار برای آینده نساجی جهانی معرفی می‌کند.

نظر به اهمیت محتوای مقاله از منظر پایداری محیط زیست، ارتقا سطح بهره وری از خاک و صنعت، و ظرفیت‌های مغفول‌مانده‌ی گزنه در تولید منسوجات، ترجمه‌ی این اثر با دقت و پایبندی به مفاهیم تخصصی صورت گرفته است. فرآیند ترجمه در دو مسیر مستقل انجام شد: نخست ترجمه‌ای مستقیم از آلمانی به فارسی، و سپس ترجمه‌ای غیرمستقیم از آلمانی به انگلیسی و از آن‌جا به فارسی. با تطبیق و مقایسه این دو نسخه، متن نهایی تدوین و ویرایش گردید.

امید است انتشار این ترجمه بتواند به گسترش آگاهی، الهام‌بخشی در صنعت نساجی ایران، و توجه بیشتر به ظرفیت‌های بومی و پایدار کمک کند.

هزاران سال است که از الیاف گزنه برای تولید پارچه و منسوجات استفاده می‌شود. اکنون، این گیاه با کمک برخی پروژه‌های تحقیقاتی و نوآوری‌ها ممکن است بار دیگر به موفقیتی چشمگیر دست یابد.

موهای ریز و گزنده‌ای که روی ساقه و برگ‌های گیاه گزنه قرار دارند، منشأ نام‌گذاری آن بوده‌اند.

 در نگاه نخست، لباس‌ها و منسوجاتی که از الیاف گزنه ساخته می‌شوند، بسیار نوآورانه به نظر می‌رسند؛ اما در واقع، گزنه قدمتی دیرینه به عنوان گیاهی لیف‌زا* دارد. حتی در دوران سنگ، از الیاف گزنه استفاده می‌شد و در عصر برنز، زمانی که کنف و کتان کشت می‌شدند، الیاف نرم و ابریشمی گزنه بسیار مورد توجه قرار گرفت.

از قرون وسطی، گزنه به یکی از منابع اصلی تأمین الیاف برای تولید منسوجات تبدیل شد، چرا که برخلاف پنبه، در مناطق مرکزی و شمالی اروپا نیز قابل کشت است. با این حال، پس از جنگ جهانی دوم، این لیف طبیعی به تدریج جای خود را به پنبه‌ی وارداتی و ارزان‌تر داد.

اکنون شرایط در حال تغییر است. تقاضا برای الیاف طبیعی به‌طور پیوسته در حال افزایش است و صنعت به دنبال جایگزین‌هایی برای الیاف مصنوعی و نفت‌پایه می‌گردد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که طی ۲۵ سال آینده، تقاضا برای الیاف طبیعی حدود ۳۰۰ درصد افزایش خواهد یافت که بخشی از این رشد مربوط به لیف گزنه است.

چالش الیاف طبیعی: رقابت برای زمین کشاورزی

یکی از چالش‌های اصلی در کشت الیاف طبیعی، نیاز به زمین‌های کشاورزی است. تنها در فرانسه، پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۳۵ حدود ۳۰۰ هزار هکتار زمین برای کشت گیاهان لیف‌زا مورد نیاز باشد. این مسئله، کشت الیاف را در رقابت مستقیم با تولید مواد غذایی قرار می‌دهد.

یک تیم بین‌المللی از پژوهشگران به سرپرستی پروفسور دکتر یورگ میوسینگ از دانشگاه برمن، به این موضوع پرداخته‌اند. او می‌گوید: «ما بررسی کردیم که چگونه می‌توان گزنه را به‌عنوان گیاهی لیف‌زا در زمین‌هایی کشت کرد که معمولاً بلااستفاده یا حتی آلوده هستند.» هدف پروژه، بررسی امکان کشت گزنه در خاک‌هایی بود که برای تولید مواد غذایی مناسب نیستند. همچنین پژوهشگران اثرات زیست‌محیطی کشت گزنه را در مقایسه با الیاف سنتی مانند کنف و نیز امکان استفاده از آن در تولید کامپوزیت‌های نوین بررسی کردند و به نتایج شگفت‌انگیزی رسیدند.

گیاهی با قابلیت‌های بالا: گزنه بزرگ Urtica dioica L.

در مرکز این مطالعه، گزنه‌ی بزرگ قرار داشت. این گیاه چندساله به‌واسطه موهای گزنده‌ی خود روی برگ و ساقه‌اش شناخته می‌شود که در تماس با پوست، باعث احساس سوزش و خارش می‌شود؛ مکانیزمی دفاعی مؤثر در برابر حشرات و گیاه‌خواران.

گزنه از ظرفیت بالایی به‌عنوان محصول کشاورزی برخوردار است: نسبت به آفات و بیماری‌ها مقاوم است، به آب کمی نیاز دارد و به‌طور خودرو رشد می‌کند. همچنین، در مناطق سردتر نیز قابل کشت است و نیاز کمتری به سموم و کودهای شیمیایی دارد. پروفسور میوسینگ می‌گوید: «لیف گزنه تنها برای منسوجات مناسب نیست، بلکه در تولید کامپوزیت‌ها نیز کاربرد دارد.» برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند که لیف گزنه از نظر استحکام با الیاف شیشه صنعتی قابل مقایسه است.

گزنه: فیلتر طبیعی آلاینده‌ها

یکی از مزایای بزرگ گزنه، توانایی رشد آن در زمین‌های حاشیه‌ای است؛ یعنی خاک‌هایی که برای کشاورزی مناسب نیستند. این ویژگی، مانعی بزرگ را برای کشت الیاف طبیعی برطرف می‌کند.

افزون بر این، گزنه گیاهی نیتروفیل است؛ یعنی می‌تواند کیفیت خاک را بهبود بخشد، به‌ویژه در زمین‌هایی با غلظت بالای نیترات و فسفات. گزنه در حذف آلاینده‌ها از خاک‌های آلوده نقش دارد و می‌تواند در فرآیند پاک‌سازی زیستی محیط مؤثر باشد.

در پژوهشی از دانشگاه بزانسون، تأثیر گزنه همراه با درختان صنوبر بر کیفیت خاک و تولید زیست‌توده بررسی شد. نتایج اولیه مثبت بودند: زمین‌های آلوده مجدداً سبز شدند و زیست‌توده بیشتری تولید شد. پروفسور میوسینگ می‌گوید: «گزنه نه‌تنها به بهبود کیفیت خاک کمک می‌کند، بلکه در ایجاد زیستگاه برای حیات‌وحش نیز نقش دارد.»

کلون‌های گزنه: گامی به‌سوی بهره‌وری بیشتر

یکی از دلایل ناکامی پروژه‌های قبلی کشت گزنه، مشکلات مربوط به مقیاس‌پذیری و بازده اقتصادی بود. اما پژوهشگران دریافتند که کیفیت و عملکرد لیف گزنه، بیش از آنکه به روش کشت یا شرایط محیطی بستگی داشته باشد، وابسته به ژنوتیپ گیاه است.

در حالت معمول، گزنه بزرگ فقط حدود ۱۰ درصد لیف دارد. پروفسور میوسینگ توضیح می‌دهد: «گزنه‌هایی که از بذر رشد می‌کنند، ناهمگن هستند و توان رقابت با علف‌های هرز را ندارند؛ همچنین میزان لیف آن‌ها کمتر است.»

فرآیند استخراج الیاف شامل خشک‌کردن، جداسازی بخش چوبی، پردازش مکانیکی و گاهی آنزیمی یا شیمیایی و در نهایت شانه‌زنی است. سپس الیاف به نخ تبدیل می‌شوند.

راهکار پیشنهادی: کلون‌های گزنه. پروفسور میوسینگ می‌گوید: «کلون‌ها از گیاهانی با ساختار ژنتیکی یکسان تشکیل می‌شوند که به‌روش رویشی تکثیر می‌شوند. از دهه ۱۹۲۰، پژوهشگرانی مانند گوستاو بریدمن این کلون‌ها را با هدف افزایش مقدار لیف توسعه دادند.» یکی از موفق‌ترین کلون‌ها، گزنه بزرگ کلون B13 است که میزان لیف آن به ۲۲ درصد می‌رسد.

راه‌حلی پایدار و کم‌هزینه

از اواخر دهه ۱۹۹۰، پروژه‌های تحقیقاتی مختلفی درباره گزنه در اروپا اجرا شده‌اند. حتی برخی شرکت‌های کوچک و متوسط نیز تلاش کرده‌اند کشت گزنه را برای تولید الیاف توسعه دهند. با این حال، سرمایه‌گذاران بزرگ هنوز علاقه زیادی نشان نداده‌اند.

پروفسور میوسینگ امیدوار است که پروژه‌هایی که قابلیت کشت گزنه در زمین‌های حاشیه‌ای و کاربرد آن در کامپوزیت‌ها را نشان می‌دهند، بتوانند این روند را تغییر دهند. او می‌گوید: «کشت گزنه در خاک‌های آلوده، تعارض میان تولید مواد غذایی و غیرغذایی را کاهش می‌دهد.» این ویژگی، نه تنها آن را از نظر اقتصادی جذاب می‌کند، بلکه گزنه را به گزینه‌ای پایدار و امیدبخش برای مدیریت منابع محدود کره زمین تبدیل می‌سازد.

یادداشت مترجمان :

امروزه صنعت نساجی، بیش از هر زمان دیگری، نیازمند بازنگری در انتخاب مواد اولیه و الگوهای تولید است—نه فقط به‌دلیل فشارهای محیط‌زیستی، بلکه برای بازیابی پیوند دیرین میان طبیعت و انسان. آنچه در این مقاله برجسته شده، نه صرفاً معرفی گزنه به‌عنوان یک گیاه الیاف‌دار، بلکه دعوتی است به بازاندیشی در مسیرهایی که طی کرده‌ایم.

گزنه، که روزگاری در سایه‌ی فراموشی قرار داشت، اکنون می‌تواند نمادی از بازگشت به راه‌حل‌های ساده، پایدار و بومی باشد. امید است این ترجمه بتواند ذهن‌ها را به این پرسش مهم مشغول کند که: «چه دیگر منابع فراموش‌شده‌ای در اطراف ما، منتظر بازشناسی و بهره‌برداری خردمندانه‌اند»

به امید روزی که صنعت، محیط زیست و دانش بومی، نه در تعارض، که در تعامل با یکدیگر باشند.

برای مشاهده جدیدترین اخبار صفحه اینستاگرام مجله نساجی کهن را دنبال کنید.