شناسایی الیاف پارچه ابریشمی و شیوه‌های رنگرزی آن به شکل طبیعی و مصنوعی

روشنک احمدی

کارشناس ارشد مرمت اشیاء تاریخی دانشگاه آزاد ابهر

الیاف ابریشم
ابریشم خام از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول شامل دو رشته تار بلند به نام فیبروئین می‌باشد که ساختار اصلی ابریشم را می‌سازد. بخش دوم ترکیب ژلاتینی می‌باشد که دو رشته ابریشم را فراگرفته و آنها را به یکدیگر می‌پیوندد. (۵)

انواع ابریشم:

۱–  ابریشم خام :
به صورت مستقیم از پیله به دست می آید این الیاف به وسیله دست و یا چرخ ماشین به نخ ابریشم تبدیل می‌شود که اصطلاحاً به آن ابریشم کشی می گویند.

۲–  ابریشم پخته (کلیاب کشی شده) :
در ابریشم پخته نخست ماده سریسین آن باعث چسبندگی ابریشم می شود را با پختن پیله ها از بین می‌برند  این ماده در حقیقت نوعی صمغ است . (۶)

۳ –  ابریشم گل:
نخ مرغوبی است که برای پرز قالی به کار می رود . این نخ از ابریشم یکدست و مرغوب تهیه می شود. (۲)

۴ –  ابریشم کجین :
این نوع ابریشم پس ماندهٴ ابریشم است که شامل الیاف های بریده شده و کوتاه می باشد.(۶)

ابریشم مصنوعی (الیاف ویسکوز)
این الیاف از نظر ظاهر بسیار شبیه به الیاف ابریشم طبیعی است و با جلاست و آن را ابریشم مصنوعی می‌نامند.(۲)

روشهای شناسایی ابریشم

روش سوزاندن
الیاف ابریشم هنگام نزدیک شدن به شعله گداخته و از شعله دور می شود؛ در درون شعله به آرامی می سوزد و کمی ذوب می شود ؛وقتی از درون شعله خارج شود بسیار آهسته می سوزد و خاموش می شود و در موقع سوختن بوی موی سوخته می دهد. (۷)

روش شیمیایی
ابریشم طبیعی در محلول سود سوزآور رقیق کاملا حل می شود؛ بنابراین, برای تشخیص ابریشم طبیعی از الیاف مصنوعی کافی است آنها را در محلول ۵ درصد سود سوزآور جوشان قرار دهیم (ابریشم طبیعی حل می شود , ولی ابریشم مصنوعی تغییری نمی کند. (۲)

مشاهده مقطع طولی و عرضی
مقطع عرضی ابریشم در زیرمیکروسکوپ به صورت مثلث هایی با گوشه های پخ شده دیده می شود. مقطع طولی آن در زیرمیکروسکوپ به صورت میله ای صاف وشفاف مشاهده می شود .(۷)

طرزبافت پارچه ابریشمی
در آغاز, رشته های بلند ابریشمی که «تار» نامیده می شوند, از یک سر ماشین بافندگی به سر دیگر آن و به موازات هم بسته می شوند. سپس رشته ای دیگر که «پود» نامیده می شود , به ماکو بسته می شود و به صورت  رفت و برگشت از لا به لای تارها عبور می کند تا پارچه ای ابریشمی بافته شود.

ابریشم و محیط زیست
ابریشم ماده ای طبیعی است و پس از تولید, دوباره به صورت طبیعی تجزیه می شود وبه دل خاک باز می گردد. همهٴ موادی که از ابریشم ساخته می شوند, این خاصیت را دارند. ( ۸)

رنگرزی ابریشم

مقدمه:
هنر و مهارت رنگرزی از زمان های گذشته توسط ملل و تمدن های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است.قبل از اینکه مواد رنگزای مصنوعی به عرصهٴ ظهور برسند , منبع اصلی تهیه مواد رنگزا طبیعت بود. (۹)

تاریخچه رنگرزی

گیاهانی که دارای مواد و مایعات رنگین هستند, نقطه آغازی بهره مندی از این گیاهان برای انسان می باشد. انسان در ابتدا از مواد رنگین برای خود آرایی خود استفاده می کرد. پس از سالها با شناخت و روش های تهیه الیاف, از آن برای رنگرزی بهره بردند.(۱۰)

مروری کوتاه بر اصطلاحات رنگرزی
۱-  زاج : یکی از انواع دندانه می باشد که سابقه طولانی از نظر مصرف در رنگرزی یا رنگ های طبیعی در ایران

دارد و به صورت های گوناگون مثل زاج سیاه , زاج سفید , زاج سبز , کات کبود موجود است.

۲-  آب آهک : آب آهک یا هیدروکسید کلسیم برای تهیه رنگهای حنایی در رنگرزی استفاده می شود.

۳-  اسید لاکتیک : ماده ای است که در دوغ , ماست , قرقوروت موجود است ؛ به عنوان دندانه استفاده می شود.

۴-  اسید  اگزالیک : یاجوهر ترشک ماده ای است که یکی از دندانه های اسیدی می باشد و در گیاهانی چون

اسفناج وجود دارد. (۱۲)

ابریشمی که از پیلهٴ کرم ابریشم به دست می آید, در آغاز سفید است و برای رنگی کردن آن, باید از مواد رنگی

استفاده کرد. در گذشته , از مواد رنگی گیاهی استفاده می کردند. این مواد رنگی را با فشردن برگ, گلبرگ, ریشه و دانهٴ گیاهان به دست می آوردند.ابریشم جذب کننده ای خوب است؛ طوری که با قرار گرفتن در مایعات رنگی , می تواند به خوبی رنگ بگیرد.(۸)

رنگ‌های گیاهی
مانند:روناس؛ اسپرک؛ نیل؛ گل بابونه؛ برگ انگور عسکری؛ چغندر؛ پوست پیاز؛ گل ختمی؛ سرخس عقابی؛ برگ درخت توت؛ وسمه؛ گلرنگ؛ گلجعفری؛و…… (۱۳)

رنگرزی ابریشم با مواد رنگزای مصنوعی
در رنگرزی ابریشم از مواد رنگزای اسیدی , بازیک, راکتیو و متال کمپلکس استفاده می شود.

۱- رنگرزی ابریشم با مواد رنگزای اسیدی :
در رنگرزی ابریشم , رنگ های اسیدی از همه ی رنگ ها کاربرد بیشتری دارد و این به سبب شفافیت زیاد و آسان بودن عمل رنگرزی است. (۷)

۲-  رنگرزی با مواد رنگزای بازیک :
مقدار مناسبی آب به همراه ۲ تا ۶ درصد اسید استیک برای رنگرزی به کار برده می شود. ابریشم را وارد حمام نموده و رنگ خیسانده شده به مقدار مورد نظر به حمام اضافه می شود. (۵)

۳- رنگرزی ابریشم با مواد رنگزای راکتیو:
مواد رنگزای راکتیو به علت این که یک اتصال کووالانس پایدار با لیف برقرار می کند باعث ایجاد ثبات و پایداری رنگ در مقابل عملیات شست وشو می شود. (۷)

۴- رنگزاهای متال کمپلکس :
از این رنگزاها بیشترین استفاده در رنگرزی ابریشم می شود و آن به این صورت است که کلاف های شسته شده  را در مای ۵۰-۴۰ درجه سانتیگراد وارد حمام رنگ می کنند. بعد از گذشت ۱۵ دقیقه مواد رنگزا را به آن اضافه می کنند. (۶) کاربرد هر کدام از مواد رنگزای مذکور مزایا و معایبی نسبت به همدیگر دارد. مثلاً اگر هدف ثبات شست وشوی بالا باشد از مواد راکتیو استفاده می شود , ولی اگر ثبات شست و شوی خیلی بالا مدنظر نباشد از مواد رنگزای اسیدی استفاده می شود و اگر درخشندگی رنگ کالا نسبت به ثبات ان بیشتر موردتوجه باشد , از مواد رنگزای بازیک مصرف می‌شود. (۷)

تثبیت کننده  های مواد رنگی
مواد رنگی آلی از گیاهان, نرم تنان صدف دار تهیه می شوند. این مواد رنگی ناپایدارهستند وبه ندرت در طول زمانهای طولانی باقی می مانند. این مواد در منسوجات به صورت رنگینه به کار رفته اند و برای افزایش پایداری آن‌ها مواد تثبیت کننده یا دندانه به آنها اضافه می کنند. مواد تثبیت کننده مثل نمکهای آلومنیوم , آهن , قلع و مس با رنگینه و الیاف تشکیل ترکیبات پیچیده‌ای می‌دهند که باعث ثبات و پایداری آنها می‌شوند. (۱۲)

برخی از مواد شیمیایی که برای رنگ کردن به کار می روند , برای محیط زیست زیان دارند. از طرفی , از رنگهای طبیعی نیز چندان استفاده نمی شود؛ زیرا کارآیی آنها به اندازهٴ رنگ های شیمیایی نیست. راه حلی که برای این مشکل پیشنهاد می شود , استفاده از ابریشم کرم های وحشی است که به طور طبیعی رنگ دارد. با پرورش کرم های وحشی , می توان به جای ابریشم سفید, ابریشم هایی با رنگ های گوناگون به دست آورد. (۸)

نتیجه گیری:
در این مقاله با تاریخچه و پیشینه ابریشم آشناشدیم ابریشم یکی از الیاف طبیعی است , که از پیله کرم ابریشم بدست می آید در نساجی برای بافت پارچه های زیبا و لطیف ازآن استفاده می شود وبا آزمایش به روشهایی که در مقاله ذکر شد می توانیم ابریشم طبیعی را از ابریشم مصنوعی تشخیص بدهیم , و از هنررزنگرزی سنتی که حاصل تجربه و زحمت مردمان پرتلاشی است که در گذشته از طبیعت و مواد گیاهی به نحوچشمگیر استفاده نموده اند , همچنین با شیوه های مصنوعی در رنگرزی که یک فرآیند خاص داشته و برحسب نیاز از این روش استفاده می شود آشناشدیم چه خوب است , در حال حاضر که از رنگهای شیمیایی به دلیل زندگی ماشینی و ظهور تکنولوژی جدید استفاده می کنیم باز هم به همان شیوه و روشهای گیاهی و سنتی در گذشته عمل نماییم.

منابع:

۱- نیلفروشان شهشهانی , محمود ,بررسی صنعت نساجی در ایران : نخی-پشمی-ابریشمی-کنف , مجله بورس ,

شماره ۳۲ , تهران , ۱۳۴۵

۲- امیری , ستاره , الیاف شناسی , سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت) , تهران , ۱۳۹۲

۳- قنبری , قدرت الله , پرورش زنبور عسل و کرم ابریشم , سال سوم دوره آموزش متوسطه فنی و حرفه ای

(گروه تحصیلی کشاورزی) رشته امور دامی, تهران , ۱۳۹۳

۴- دکترشمس ناتری , علی , خصوصیات الیاف نساجی (ابریشم) , جهاد دانشگاهی , تهران ,  ۱۳۸۴

۵- خداخواه امامچائی , اصغر ,آموزش قالیبافی , کتابخانه فرهنگ , تهران , ۱۳۹۱

۶- مهندس صالح علوی , غلامرضا , آشنایی با ابریشم , مرسل , کاشان , ۱۳۸۷

۷- بلارد , کرول , مترجم : رضا کریمی , ابریشم مواد و کاربردهای آنها-۴ , قدیانی , کتابهای بنفشه , تهران , ۱۳۸۸

۸- کریمشاهی , کوروش , رنگرزی سنتی , هنری مردمی , مجله فرهنگ و مردم ,  شماره ۷ و۶  تهران ,

۱۳۷۲

۹- وکیلی , ابوالفضل , رنگرزی الیاف فرش دستباف , نقش هستی , تهران , ۱۳۸۲

۱۰- نیرومند , پوراندخت , آموزش هنر قالی بافی , بازتاب, تهران , ۱۳۹۲

۱۱- رمضانخانی ,  مدرس مصدق , صدیقه , لیلا , هنر نساجی در شهر یزد , سبحان نور, پایگاه میراث

فرهنگی , صنایع دستی و گردشگری شهر تاریخی یزد , تهران , ۱۳۸۷

۱۲- بهادری , رویا , شیمی آلی : مبانی و کاربرد در حفاظت و مرمت آثار تاریخی , پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی , فرهنگی , تهران , ۱۳۸۶

۱۳-