بررسی تطبیقی نقوش پارچه‌های دوره ساسانی و سلجوقی

نگارش سیده فاطمه میرسبحانی

دانشجوی کارشناسی طراحی پارچه وپوشاک دانشگاه آزاد اسلامی تهران جنوب دی ماه ۱۳۹۶

چکیده :

هدف از این پژوهش بررسی تطبیقی نقوش پارچه¬های دوره ساسانی و سلجوقی به جهت بررسی تاثیر گذاری هنر ساسانی بر پارچه بافی دوران سلجوقی میباشد. درمنسوجات این دوره شاهد پیشرفت و تکامل پارچه بافی ساسانی با مضامین مشابه و استفاده ازنقوش ظریف¬تر با جزییات بیشتر هستیم. نقش مایه های گیاهی رویی پارچه های دوران سلجوقی متأثر ازهنر و باورهای ساسانیان است و وجه تمایز آن¬ها با منسوجات¬ساسانی. برخی ریزه کاری ها و نقوش جزئی و پرکننده ضمن القای مفاهیم عمیق عرفانی اسلامی است.
بدون شک با توجه به پیشینه صنعت نساجی در ایران بسیاری از نقوش به کار رفته در منسوجات دوران اسلامی و سلجوقی ریشه در دوران ماقبل خود دارند که با توجه به تفاوت اصول زیبایی شناختی زمان خود و همچنین نوع مواد اولیه و تکنولوژی در دسترس، ظرافت و جزئیات گوناگونی پیدا کرده¬اند.
واژه‌های کلیدی:
دوره ساسانی – دوره سلجوقی – نساجی – نقوش پارچه – نقش‌مایه

۱- مقدمه

صنعت بافت منسوجات با توجه به نیاز اولیه¬ی انسان یه پوشش، پیشینه¬ای طولانی دارد و در ادوار گوناگون تحولات بسیاری پذیرفته است. این نقوش دربردارنده¬ی تجارب فرهنگی-اجتماعی دوران خود هستند، فلذا به فهم بهتر اندیشه¬های مردم دوران خود کمک می کنند. با گذشت زمان و ارتباط مابین فرهنگ¬های ملل مختلف وجود داشته است، این نقوش دچار تحولاتی شده¬اند و در برخ موارد، جزئی از یک نقش کم یا به آن افزوده شده و یا به طور کلی تغییر یافته یا از بین رفته است. بنابراین مطالعه میان نقوش یک دوره باستانی با دوره دیگر، می¬تواند پرده از اشتراکات و تمایزهای میان دو دوره تاریخی بردارد (نامجو و فروزانی، ۱۳۹۲ص۲۲).
از سویی ماهیت نمادین نقوش به ویژه منسوجات از اهمیت زیادی برخوردار است. نماد اصولاً امری گنگ و مبهم و یا حاصل یک گرایش نیست، بلکه نماد زبان روح است (بوکهارت، ۱۳۸۵ ص۶۴).
با توجه به این سوالات تحقیق آغاز شد، چه امری باعث خلق نماد و نقوش پیچیده در پارچه های ساسانی و سلجوقی شد؟
چرا در دوران سلجوقی از نقوشی مشابه یا نزدیک به نقوش ساسانیان استفاده می شد؟
روش تحقیق کیفی، توصیفی تطبیقی است. به روش کتابخانه¬ای، شیوه¬ی گرداوری مطالب کتابخانه ای و جمع اوری مطالب از طریق سایت¬های مرتبط با پژوهش که از سال های ۱۳۶۳ تا ۱۳۹۵ مطالبی که به موضوع تحقیق نزدیک است.
دوران ساسانی دوران ترقی و شکوفایی صنعت پارچه بافی در ایران است. در این عصر صنعت پارچه بافی چنان رشد می¬یابد که تعداد زیادی از پارچه¬های بافته شده به وسیله بازرگانان و سپاهیان جنگ-های صلیبی به اروپا برده می شدند.همچنین نقوش و نمادهایی برروی پارچه¬های این دوره متاثر از عناصر کهن ایرانی و آسیای غربی است، پس از سقوط این سلسله و با وقفه ای اندک به حیات خود در دوران اسلامی ادامه دادند (نامجو و فروزانی، ۱۳۹۲ص۲۲).

پس از ساسانیان و در دوران حکومت مسلمانان در ایران نیز بیان نمادین در برقراری ارتباطات خود استفاده زیادی شده¬است. این موضوع در ایران که سابقه تمدنی و فرهنگی دارد، رنگ و جلائی خاص به خود گرفته است. در واقع شمار زیادی از نمادها بر اساس ماهیت خود، سیر تحول تاریخی را در ایران طی کردند و باقی ماندند و در دیگر دوره¬ها نفوذ یافتند. از جمله این دوره ها به دو دوره ساسانی و سلجوقیان اشاره کرد. نقوش نمادین بسیاری به ویژه منسوجات از دوره ساسانی، در دوره سلجوقی با اندکی تغییرات در شکل به اجرا درآمده است.

یکی از دوره های مهم اسلامی عصر سلجوقی است که در آن بسیاری از صنایع و هنرها از جمله نساجی و تولید پارچه¬های نفیس، به رشد و شکوفایی می¬رسد، به طوری که در این دوران نهضت عمومی شدن صنعت بافندگی و نیز تولید پارچه زربافت با پود طلا و پارچه سفت تاب و شل¬تاب که باعث تنوع و تکامل بافت جناغی پارچه های نخی شد و رگه¬های اریب را بر پارچه نمایان ساخت، آغاز شد (مکداول، ۱۳۷۴ص۲۴).
پارچه های به دست آمده از دوره سلجوقی گواه پیشرفت تکنیک و تنوع در رنگ و نقش پارچه در آن زمان هستند. کتیبه نگاری یکی از عناصر اصلی است که در ترکیب با نقوش پارچه ها جلوه ویژه ای می یابد. خط کوفی که در اوایل بیشتر برای مضامین مذهبی به کار می¬رفت، در این دوره جنبه تزئینی پیدا نمود (برند، ۱۳۸۳ص۱۱).

بدون شک با توجه به پیشینه¬ی صنعت نساجی در ایران بسیاری از نقوش به کار رفته در منسوجات دوران اسلامی و سلجوقی ریشه در دوران ماقبل خود دارند که با توجه به تفاوت اصول زیبایی شناختی زمان خود و همچنین نوع مواد اولیه و تکنولوژی در دسترس، ظرافت و جزئیات گوناگونی پیدا کرده¬اند.
در این تحقیق با روش اسنادی به بررسی شباهت¬ها و تفاوت¬های نقوش گیاهی در پارچه¬های عصر ساسانی و سلجوقی پرداخته می¬شود تا با استفاده از آن به تاثیر پذیری پارچه بافی سلجوقی از ساسانی و در نهایت به وجود رگه¬های فرهنگ و هنر ساسانی در دوران اسلامی به ویژه سلجوقی پی برد.

۲- هنر و نساجی ساسانیان

هنر ساسانی با انقراض دودمان پارتی و روی کار آمدن اردشیر در ۲۲۶ میلادی آغاز شد. برخی محققین معتقد اند این دوره عکس العملی نسبت به هنر یونانی مآب اشکانیان بوده است (گیرشمن، ۱۳۵۰ص۲۳۲).
این هنر علاوه بر اینکه مدعی احیای هنر هخامنشی بود به نوعی میراث هنر پارتی را نیز با خود به همراه داشت. هنوز می¬توان آثار هنر هنلیستی و بیشتر از آن تاثیر هنر شرقی را در هنر ساسانی مشاهده کرد و در عین حال جای پای رسوم ملی در هنر ساسانی بسیار محکم و پررنگ است (گدار، ۱۳۷۷ص۲۳۲).
در این دوره وجود دستگاه¬های بافندگی بسیار پیشرفته غیر قابل انکار است. وجود پارچه¬هایی با اشکال هندسی، گیاهی، حیوانی و انسانی دلالت بر این نکته دارد.
جاده ابریشم و ابریشم پین در واقع بهترین موقعیت را جهت آماده سازی مواد و مصالح در اختیار پیشینه تکنیکی و پیشرفته صنایع بافندگی ساسانی قرار داد و توسعه¬ی منسوجات ساسانی را به ارمغان آورد (فرانگ و بوستون، ۱۳۷۶). علاوه بر ابریشم، استفاده از پشم، پنبه و کتان نیز در منسوجات ساسانی رایج بوده است که از نمونه های پنبه ای و کتانی نمونه ای در دست نیست (گرانتوسکی، ۱۳۵۹ ص۲۳۰)،
عمده بافته های دوران ساسانی از نوع بافت جناغی با تار و پود مرکب می¬باشند که هر دوی آنها با دار-های چوبی پیچیده بافته می شدند (الگروو وداوول، ۱۳۷۴، ص۱۵۳). رنگ پارچه¬ها بیشتر تند و سیر بود. بیشتر پارچه¬هایی که باقی مانده¬اند رنگ آبی و سفید دارند ( نفیسی، ۱۳۸۳،ص۲۳۵).
نفیس بودن آثار بافندگی ایران موجب ادامه¬ی حیات آنها پس از ورود اسلام به قلمرو ایران بود (نامجو و فروزانی، ۱۳۹۲).

نقوش منسوجات ساسانی

در اروپا نمونه هایی از پارچه های ایرانی دوره ساسانی هست که بیشتر آنها را در طول جنگ های صلیبی جنگ جویان عیسوی از فلسطین به اروپا برده اند. این پارچه ها در نظر جنگجویان صلیبی چنان با ارزش بود که یا اشیا متبرک کلیسا را در آن پیچیده¬اند یا اینکه به عنوان کفن با خود به گور برده¬اند و امروز برخی از آنها در خزانه های کلیساها باقی است، یا از آنجا به موزه برده¬اند (نفیسی، ۱۳۸۳، ص۲۲۹).
علاوه بر این آثار برجای مانده، منباع مختلف دیگری جهت بررسی منسوجات ساسانی وجود دارد که تعداد زیادی از آنها در محوطه¬های باستانی طاق بستان، شوش، تیسفون، نیشاپور، قلعه یزدگرد، چا ترخان در نزدیکی ری، تپه حصار، کوه خواجه بدست آمده است.کهن ترین سند ما نقاشی دیواری شوش است که متعلق به نیمه اول قرن چهارم میلادی است و در آن لباس رنگارنگ سوار با نخ¬های زرین بافته شده و دارای شبکه های لوزی شکل و تزئین کاملا هندسی است ( گیرشمن، ۱۳۵۰، ص۲۲۶).
در نقش برجسته های دوران ساسانی نزدیک به بیست و پنج نوع مختلف پارچه دیده می¬شود و در موزه¬های اروپا و هندوستان بیش از شصت نوع پارچه از آن زمان باقی مانده است، که این خود نشان-دهنده تنوع پارچه در آن زمان می باشد (نفیسی، ۱۳۸۳،ص۲۳۵).
بیشترین مشخصه¬ی هنر ساسانی نقوش تزئینی آن است که تاثیر عمیقی بر هنر کشورها گذاشته است. نقوش بافته های ساسانی را گاه موضوعاتی از قبیل نمایش شاه و یا بزرگان در حال شکار حیوان وحشی، جنگ و … تشکیل می دادند که اکثر آنها در قاب بندی دایره¬ وار و یا هندسی که توسط گره-هایی به هم می¬پیوستند محصور می¬شدند (فربود و پورجعفر، ۱۳۸۶ص۶۵). گیرشمن بهترین ویژگی منسوجات ساسانی را همین دایر¬های چسبیده یا جدا از هم می¬داند که به دایره¬های چرخوار معروف-اند. تکثیر نقوش ساسانی درون این کادرهای دایره ای قرار دارد (گیرشمن، ۱۳۵۰ص۲۲۷).
نقوش حیوانی به کار رفته در منسوجات ساسانی عبارت¬اند از: طاووس، عقاب، مرغابی، قوچ، شیر، اسب، فیل، گراز و برخی موجودات افسانه¬ای مانند سیمرغ و موجودات ترکیبی مانند گریفن. نقوش گیاهی شامل گل¬های تزئینی مانند نقوش گل با چهارگلبرگ قلبی شکل، نقش گل چهارپر، نقش گل هشت¬پر، نقش گل پرپر، ردیف گل چهارپر با دایره¬ی مرکزی، ردیف قلبی شکل، ردیف چهاربرگی، ردیف گل چهاربرگ بدون دایره مرکزی، گل پیچک، ردیف گل برگ قلبی شکل با دو برگ، نقش سه برگی متقارن و سه برگی ساده و سایر نقوش عبارت از نقش هلال ماه، دوایر متوالی، روبان مواج، خورشید و … می¬باشند.

ترکیب کلی نقش در پارچه های ساسانی، شامل خطوط افقی، زیگزاگ، متقارن یا متقابل است. علاوه بر آن ترکیب، نقوش در سطح پارچه، گاه در شکلی هندسی، با نقش لوزی یا مربع شکل جای می¬گیرد.

هنر و صنعت نساجی سلجوقیان

منسوجات دوران سلجوقی دارای طرح و بافت محکمی هستند و هنوز روی برخی از آن¬ها اصول دوره-های پیشین دیده می¬شود. در این زمان، بافندگان در طراحی بسیار پیشرفت کرده¬اند تا جایی که می-توانستند ظریف¬ترین نقش¬مایه¬ها را با مهارت و ظرافت ببافند. از ویژگی¬های خاص بافته¬های سلجوقی این است که بافندگان صحنه¬های شاعرانه و مناظر طبیعی را از روی نقاشی معاصر خود تقلید می-کردند و آن را روی پارچه¬ها به تصویر می¬کشیدند (طالب پور، ۱۳۸۴،ص۱۳۶،۱۳۸).
از سده سوم هجری، شاهد پدیده¬ای به نام خط روی بافته¬ها و پارچه¬های متعدد و نیز پارچه¬هایی موسوم به طراز هستیم. واژه طراز در فارسی یه معنای رودوزی است. این واژه در عربی در طول زمان، برای وصف لباس افتخاری به کار می¬رفت. در ضمن به حاشیه¬ای که شامل خط و کتابت بود نیز اطلاق می¬شد. این کتیبه¬ها یا در بافت پارچه بودند، یا روی آن دوخته می شدند (دادور و حدیدی، ۱۳۸۷). به طور کلی کاربرد خط در هنر اسلامی پیام وحدت میان مسلمانان جهان بود، چرا که فرهنگ و تمدن اسلامی ترکیبی از هنر و فرهنگ اقوام مختلف گردید که تحت یک جهان¬بینی واحد قرار گرفته بودند (روح فر، ۱۳۸۰، ص۱۸).
در بیشتر موارد تصویر کردن نقوش پارچه به گونه ای بود که هم¬آوایی و تناسب مسان نقوش و نوشتار رعایت می شد. یکی از پارچه¬های معروف این دوره، پارچه¬ی پشم و ابریشم با نقش عقاب دوسر است که در آن عقاب¬ها به رغم کوچکی اندازه، به سبب طرح انتزاعی خود عظیم الجثه می نمایند.شاخ¬های روی سر پرنده¬ی سلطنتی و نوع طرح آن، دوام کنایات تصویری دوران پیشین را نشان می¬دهد و نقش شاه بالدار روی پرنده، مفهوم رستگاری دارد ( پوپ، ۱۳۸۰ص۹۷).

مقایسه نقوش موجود در پارچه های ساسانی و سلجوقی

همانطور که در بخش های قبل اشاره شد، سلسله¬های پس از اسلام در ایران، بر اثر پیشرفت فناوری بافت پارچه، از نقوش متعددی روی منسوجات بهره می بردند. در روند طراحی این نقوش، تاثیر نقش مایه¬های ساسانی انکار ناپذیر است (دادور و حدیدی، ۱۳۸۷). در سده های اول پس از اسلام، این صنعت در به کار گرفتن تزیینات با نقطهها، حاشیه، برگ¬های درخت، خط های درهم تنیده و متقاطع و نیز ترسیم دایره های مماس بر هم و یا متداخل و ترنج هایی با شکل های متفاوت کاملا از سبک هنر ساسانی متاثر بوده است. تنها با توجه به برخی جزئیات نقوش، مانند پرکردن متن با نقش و تزئین بیشتر قاب¬های مدور و … می توان تفاوت پارچه های قبل از اسلام و بعد آن را تشخیص داد. پارچه هایی از دوران سلجوقی وجود دارد که سبک طراحی نقش¬مایه¬های ساسانیان در آن ها رعایت شده است و گویا در غرب و شرق ایران نیز بافته می شدند، که نشان دهنده مهارت و هنر بافندگان آن زمان است (زکی، ۱۳۷۷، ص۲۲۹).

همانطور که در مقایسه شکل های شماره ۱ و ۳ مشاهد می¬شود، پارچه¬ی سلجوقی از قاب بندی و ترکیبی مشابه نمونه ساسانی بهره برده است، با این تفاوت که در نمونه سلجوقی جزئیات و ریزه کاری-های فراوانی به کار گرفته شده است، که نشانگر پیشرفت در صنعت نساجی و پارچه در آن دوران می-باشد، که می توانستند با این جزئیات نقوش حیوانی، گیاهی و کادر بندی¬های را بر روی پرچه پیاده-سازی کنند.

پارچه ابریشمی دیگری از دوران سلجوقی برجای مانده و در ری کشف شده است که نقوش شاخص آن، گیاهانی هستند که جانوران بالداری را در میان گرفته¬اند. میان حاشیه های مضتعف ساده، شاخ و برگ پیچیده و پر نقش و نگاری قرار دارد که حالتی شبیه درخت¬های مارپیچی ایجاد کرده است.(شکل شماره ۵) همانطور که مشاهده می شود نقوش گیاهی نیز در دوران سلجوقی با ظرافت و جزئیات بیشتری در حاشیه و متن طرح¬ها، نسبت به دوران ساسانی اجرا می¬شده است.

شکل شماره ۶ –نقش بز به همراه تزئینات گیاهی، دوران ساسانی (ریاضی، ۱۳۸۲، ص ۲۳۷)

شکل شماره ۷ – نقش نخل درخت زندگی با شیران محافظ، دوران ساسانی (ریاضی، ۱۳۸۲، ص ۲۴۸)

چنانکه مشاهده  می شود، هرچه به دوران متاخر سلجوقیان نزدیک شده، نقوش گیاهی با تزئینات و پیچ و تاب های بیشتر از قبیل اسلیمی، گل¬ها و بته¬های ریزتر و مارپیچی بیشتر در پارچه ها رواج می یابد. در واقع، از مهمترین علل این جنبش فراگیر را می¬توان در دو عامل خلاصه کرد: اول نفوذ سبک¬های چینی در ترسیم گیاهان، پرندگان و حیوانات و دوم رواج شیوه¬های اسلامی در به کارگیری شاخ و برگ گیاهان در طرح¬های حواشی پارچه به جای موضوعات تزیینی ساسانی. روی برخی منسوجات نقش و نگارهایی از اشکال هندسی چندضلعی، تزئینات نوشتاری، حاشیه¬هایی منقش به نقش حیوانات، دایره هایی با نقوش پرندگان و جانوران به همراه درخت زندگی دیده می شود، اما دایره¬ها و نقوش حجم کوچکتری دارند و با ظرافت بیشتری بافته شده¬اند. از این رو حالتی هنری به اثر بخشیده-اند و از شدت و خشونت طرح های ساسانی کاسته اند ( زکی،۱۳۷۷ص ۱۹۳ -۱۹۴).
به طور کلی موضوعات تزیینی پارچه های سلجوقی نقوش گیاهی با تزئینات و پیچ و تاب¬های بیشتر از قبیل اسلیمی، گل¬ها و بته¬های ریزو مارپیچی هستند.

نتیجه گیری

از منسوجات سلسله¬های اولیه¬ی اسلامی، به ویژه سلجوقیان، قطعات اندکی در دست است، اما همین تعداد کافی است تا مهارت ایرانیان در بافندگی و به کارگیری نقوش و طرح¬های متعدد، استادانه و نمادین را اثبات کند. اگرچه استیلای اسلام در ایران موجب تغییرات اساسی در زمینه¬های مختلف شد، پذیرای فرهنگ و هنر پیشین ایرانیان شد و با آن در آمیخت. ایرانیان نیز ضمن حفظ اصالت خویش و زنده نگه¬داشتن سنت¬های ساسانی، هنر اسلامی را نیز در آغوش گرفتند. از این¬رو رگه¬های هنر ساسانی با تلفیقی از هنر اسلامی در منسوجات دوران پس از اسلام دیده¬ می¬شود.
در باب تفاوت میان نقوش ساسانی و سلجوقی می¬توان گفت بافندگان سلجوقی فضای خالی را در تزئینات خود نمی¬پسندیدند و همواره سعی می¬کردند آن¬ها را با نقوش ریز و اسلیمی پر کنند. بنابراین پارچه هایی که از ترکیب منسوجات ساسانی و اسلامی در دوران سلجوقی پدید آمدند، از جنبه زیبایی شناختی بسیار قابل توجه¬اند و ترکیب¬بندی شکیل از انواع نقوش انسانی، گیاهی و حیوانی، نشان-دهنده پیشرفت بی بدیل صنعت نساجی و فناوری بافت در آن روزگار می¬باشد.

منابع و مراجع

[۱] فربود، فریناز، پور¬جعفر، محمدرضا ، ۱۳۸۶، بررسی تطبیقی منسوجات ایران ساسانی و روم شرقی، نشریه هنرهای زیبا
[۲] پوپ، آرتور اپهام، ۱۳۸۰، شاهکار¬های هنر ایران اقتباس و نگارش پرویز خانلری، انتشارات علمی و فرهنگی تهران
[۳] ریاضی، محمدرضا، ۱۳۸۱، طرح¬ها و نقوش لباس¬ها و بافته¬های ساسانی، انتشارات گنجینه هنر، تهران
[۴] گیرشمن، رومان، ۱۳۵۰، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی،ترجمه بهرام فره¬وشی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب تهران
[۵] روح فر، زهره، ۱۳۸۰، نگاهی بر پارچه بافی دوران اسلامی، سازمان میراث فرهنگی کشور با همکاری سمت تهران
[۶] زکی، محمدحسن، ۱۳۷۷، هنر ایران در روزگار اسلامی، ترجمه¬ی محمد ابراهیم اقلیدی، صدای معاصر تهران
[۷]طالب ، فریده، ۱۳۸۴، تکینیک¬های پارچه بافی در ایران صدر اسلام و عصر سلجوقی، دوفصلنامه¬ی مطالعات هنر اسلامی، ش۳، پاییز و زمستان
[۸] مکداول، ج، ۱۳۷۴، نساجی، درباره هنرهای ایران، ترجمه پرویز مرزبان، فرزان تهران
[۹] نامجو، عباس، فروزانی، سید مهدی، ۱۳۹۲، مطالعه ی نمادشناسانه و تطبیقی عناصر نقوش منسوجات ساسانی و صفوی، فصلنامه هنر علم و فرهنگ، شماره ۱
[۱۰] گدار، آندره، ۱۳۷۷، هنر ایران، ترجمه بهروز حبیبی، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی تهران
[۱۱] گرانتوسکی، ادوین آرودویچ، ۱۳۸۶، تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ترجمه کیخسرو کشاورزی، نشر مروارید، تهران
[۱۲] نفیسی، سعید، ۱۳۸۳، تاریخ تمدن ایران ساسانی، انشارات اساطیر تهران
[۱۳] دادور، ابولقاسم، حدیدی، الناز، ۱۳۸۷، بررسی نقوش منسوجات قرون اولیه اسلامی، جلوه هنر ، شماره ۶