صنعت نساجی ایران؛ صنعتی با ریشه‌های عمیق، اما در پیچ‌وخم تحول

درباره نویسنده:
-کارشناسی مهندسی نساجی از دانشگاه صنعتی اصفهان
-دانشجوی کارشناسي ارشد مهندسی صنایع گرایش کیفیت و بهره‌وری
-مشاور بهره‌وری در کارخانجات نساجی
-پژوهشگر حوزه‌ مديريت استراتژیک و بهره‌وری در صنعت نساجی
-عضو انجمن مهندسی صنایع ایران
-نائب دبیر انجمن صنایع و مدیریت دانشگاه صنعتی مالک اشتر تهران
-نائب دبیر اسبق انجمن نساجی دانشگاه صنعتی اصفهان

صنعت نساجی به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و گسترده‌ترین صنایع ایران، از دیرباز نقش مهمی در شکل‌گیری اقتصاد، اشتغال‌زایی و حتی فرهنگ و سبک زندگی مردم ایفا کرده است. این صنعت در طول تاریخ همواره در پیوندی عمیق با زندگی اجتماعی و اقتصادی کشور قرار داشته و در دوره‌های مختلف توانسته به‌عنوان یک ستون اصلی تولید و تجارت مطرح شود. هنوز هم در بسیاری از استان‌ها از جمله یزد، اصفهان، تهران و مازندران، نساجی به‌عنوان شریان حیاتی اقتصاد محلی و ستون فقرات تولید و اشتغال شناخته می‌شود.

در حال حاضر، بر اساس آمار رسمی، حدود ۶٬۰۰۰ واحد صنعتی فعال در حوزه نساجی و پوشاک در کشور وجود دارد که به صورت مستقیم یک میلیون شغل ایجاد کرده‌اند و سهم این صنعت از اشتغال صنعتی کشور حدود ۱۰ تا ۱۲ درصد است.

در سال ۱۴۰۳، صادرات محصولات نساجی، پوشاک، فرش ماشینی و منسوجات فنی به حدود ۶۵۰ میلیون دلار رسید. مقاصد اصلی صادرات این محصولات کشورهای عراق، افغانستان، آسیای میانه، روسیه و کشورهای حوزه خلیج فارس هستند.

ایران با برخورداری از ظرفیت‌های متنوع تولیدی و نیروی انسانی متخصص و خلاق، می‌تواند در بازارهای منطقه‌ای جایگاه برجسته‌تری کسب کند. تجربه کشورهایی نظیر ترکیه، ویتنام و بنگلادش نشان داده است که همسویی صنعت نساجی با فناوری‌های نوین و الزامات بازارهای بین‌المللی، می‌تواند سهم قابل توجهی از صادرات غیرنفتی را تأمین کند. برای ایران نیز چنین فرصتی وجود دارد. با توجه به افزایش گرایش جهانی به استفاده از محصولات پایدار و دوستدار محیط‌زیست، صنعت نساجی ایران می‌تواند با تمرکز بر نخ‌های طبیعی و پنبه‌ای، پارچه‌های فاستونی با کیفیت، منسوجات صنعتی و پوشاک پایدار، گام بلندی در مسیر توسعه صادرات بردارد.

در زنجیره ارزش نساجی، مواد خام مانند پنبه و پلی‌استر پس از طی مراحل ریسندگی، بافندگی، رنگرزی و تکمیل به کالاهایی با ارزش افزوده بالا مانند پوشاک، پارچه‌های فاستونی و منسوجات صنعتی تبدیل می‌شوند که این فرآیند نه تنها ارزش اقتصادی را افزایش میدهد بلکه فرصت‌های اشتغال، صادرات و نوآوری ایجاد می‌کند.

با این‌حال، چالش‌های جدی نیز بر سر راه این صنعت وجود دارد. فرسودگی حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد ماشین‌آلات موجود، پایین بودن بهره‌وری خطوط تولید (در برخی واحدها کمتر از ۵۰٪ ظرفیت اسمی)، وابستگی به واردات برخی مواد اولیه نظیر الیاف مصنوعی یا رنگدانه‌ها (حدود ۷۰٪ رنگدانه‌ها وارداتی هستند) و کمبود سرمایه‌گذاری هدفمند در حوزه تحقیق و توسعه، از موانع اصلی پیشرفت به‌شمار می‌روند. افزون بر این، ضعف در حوزه برندینگ و بازاریابی جهانی سبب شده تا محصولات ایرانی علی‌رغم برخورداری از کیفیت مطلوب، نتوانند جایگاه واقعی خود را در بازارهای بین‌المللی بیابند و اغلب در سایه برندهای خارجی قرار گیرند.

برای برون‌رفت از این وضعیت، ابتدا نیاز به یک نگاه استراتژیک جامع وجود دارد که در آن کاهش نقاط ضعف و بهره گیری از فرصت ها لحاظ شده باشد؛ چنین نگاهی باید بر پایه سه رکن اصلی شکل گیرد:

۱. نوآوری فناورانه

۲. ارتقای بهره‌وری

۳. توسعه بازارهای صادراتی

به‌کارگیری فناوری‌های نوین همچون نساجی هوشمند، دیجیتال‌سازی زنجیره تولید، و استفاده از مواد اولیه سازگار با محیط‌زیست می‌تواند مسیر جدیدی را برای رشد این صنعت بگشاید. همچنین، آموزش و توانمندسازی بیش از یک میلیون نیروی انسانی فعال در این حوزه، نوسازی ماشین‌آلات، و پیاده‌سازی نظام‌های مدیریت کیفیت و بهره‌وری، زمینه را برای رقابت‌پذیری بیشتر فراهم می‌آورد.

از سوی دیگر، هم‌افزایی میان دولت، دانشگاه‌ها و بخش خصوصی ضرورتی انکارناپذیر است. دولت می‌تواند با سیاست‌های حمایتی، مشوق‌های صادراتی و تسهیلات مالی هدفمند، بستر رشد صنایع را فراهم آورد. دانشگاه‌ها نیز با انجام پژوهش‌های کاربردی، ارائه فناوری‌های نوین و تربیت نیروی متخصص، نقشی کلیدی در این مسیر دارند. بخش خصوصی نیز با نگاه بازارمحور و سرمایه‌گذاری در حوزه برندینگ، بازاریابی دیجیتال و توسعه شبکه‌های توزیع، می‌تواند مکمل این زنجیره باشد.

صنعت نساجی ایران در نقطه‌ای حساس از تاریخ خود ایستاده است. آینده این صنعت وابسته به تصمیمات امروز ماست: یا در گذشته باقی بمانیم و با واردات گسترده و رقابتی نابرابر، سهم بازار داخلی و خارجی را از دست بدهیم یا با نوآوری، نوسازی و بهره‌وری، جایگاه پیشین خود را بازیابیم و حتی فراتر از گذشته درخشان ظاهر شویم. بی‌تردید، مسیر دوم نیازمند عزم ملی، برنامه‌ریزی استراتژیک و تعامل همه‌جانبه میان ذی‌نفعان است.