اصالت فرش ترکمن با رنگرزي گياهي ماندگار است

ترکمن‌هاي ايران در منطقه ترکمن صحرا واقع در مرز شمالي ايران و جمهوري ترکمنستان و همچنين در قسمت شمال شرقي خراسان زندگي مي کنند. اغلب ترکمن‌هاي ايران را طوايف يموت، گوکلان، سالير و همچنين ساريق و تکه تشکيل مي‌‌هند.

اين قوم بيش از هر کالايي به فرش‌هاي خود علاقمند بوده و آن‌ها را به شکل‌ها و اندازه‌هاي گوناگون مي‌بافته‌اند تا نيازهاي متنوع زندگي کوچ نشيني و نيمه کوچ نشيني را برآورد، نمادهاي آن نوع زندگي را يادآوري کند و مايه شادي زندگي کوچ نشيني باشد.

بنياد اقتصادي زندگي اغلب ترکمن‌ها، مثل همه عشاير، دامداري است. با وجود اين، اوضاع جغرافيايي و سياسي گاه امکانات بهتري مثل کشاورزي را فراهم مي‌آورد.

زنان عشاير و از جمله ترکمن‌ها در انواع بافته‌ها چنان کاردان و مسلط بودند که با ساده ترين ابزارها مجموعه متنوع و شگفت انگيزي را ايجاد مي‌کردند که گاه به ويژه هنگام عروسي، بر روي شتر و اسب به نمايش گذاشته مي‌شد.

در عين حال، همين فرش‌ها، هر اندازه با دقت و زيبا بافته شده بود، زير دست و پا و در زندگي گذرا و ناپايدار و در عين حال پر غرور و حادثه ترکمن‌ها از بين مي‌رفت، به همين دليل، تنها نمونه‌هايي باقي مانده است که يا پيشامد يا دست بيگانه که با اعجاب و تحسين به سوي آن‌ها رفته، انواع قابل توجهي را از گزند روزگار نگه داشته است.

کهنه ترين اين نمونه‌ها از قرن دوازدهم هجري (هيجدهم ميلادي) عقب تر نمي‌رود و به همين دليل، تاريخ قالي ترکمن اساساً روشن نيست.

کهنه‌ترين و عمده‌ترين قالي‌هاي ترکمن از قرن نوزدهم ميلادي، باقي مانده است. در عين حال که بافت قالي در بين برخي از قبايل ترکمن تأييد نشده است، چندين قبيله که قديمتر، بزرگتر و نيرومندتر از همه هستند قالي مي بافته اند.

تاريخ قالي ترکمن انعکاسي از تاريخ اين قوم است. همچنان که در مورد تاريخ هيچ قبيله‌اي نمي توان با اطمينان سخن گفت، بيان تاريخ قالي ترکمن نيز خالي از اشکال نيست الگوي کلي قالي ترکمن نشان از تحولات شديد ندارد، زيرا به صورت نقش‌هاي تکراري باقي مانده است.

اين نقش‌ها در ايران بيش از ششصد سال سابقه دارند و در بسياري از مينياتورهاي قرن هفتم هجري به بعد منعکس شده اند.

تار و پود قالي‌هاي ترکمني در بعضي از موارد از پشم است و آن‌ها از پشم گوسفندان خود براي بافتن چنين فرش‌هايي استفاده مي‌کنند.

قالي ترکمن را زنان بر روي دار افقي و در درون چادر مي‌بافند، در نتيجه بافت قطعات کوچکتر، رواج دارد. علاوه بر قالي، انواع ديگري از بافته‌هاي فرش و گليم گونه نيز که عمدتاً کاربرد ويژه‌اي دارند در مناطق ترکمن نشين توليد مي‌‌شود که از آن جمله مي توان به خورجين، آلماليق و اجاق باشي اشاره کرد.

امروزه ترکمن‌ها، بيشتر به بافت پشتي قارچين مشغولند و تقريباً انواع ديگر بافته‌ها را به فراموشي سپرده‌اند و اغلب به بافت يک نوع قاليچه مشغولند. گاهي برخي بافنده‌ها از سر تفنن کيف‌هايي هم براي خانم‌ها مي بافند.

شيرازه متصل در قالي‌هاي ترکمني به کار مي رود و گليم بافي فرش‌هاي آنها از نوع فارسي است. بيشتر قال‌يهاي ترکمن از نوع درشت باف هستند ولي در ايل تکه که بيشتر از ابريشم استفاده مي‌کنند، ريز بافي تا حد رجشمار 40 و 50 ديده مي‌شود.

نقشه‌هاي ترکمني اصيل همه تکراري هستند، يعني از تکرار يک يا چند نقش‌مايه شکل مي گيرند.

فرش ترکمن در دوران‌هاي گذشته، تنها از رنگ‌هاي گياهي و سنتي بهره مي‌گرفته است، اما در فاصله دو جنگ بين الملل، رنگ‌هاي طبيعي که معروف ترين آن‌ها روناس و قرمز دانه بود از بين رفت و رنگ‌هاي شيميايي جاي آن‌ها را گرفت. از ره آورد اين جنگ‌ها، از بين رفتن رنگ سرخ تيره ي (فلفلي) قديم بود که به جاي آن قرمز روناسي (آنيلين)، استفاده مي‌شود.

ترکمن‌ها رنگ‌ها را از گياهان مختلفي همچون روناس، برگ مو، پوست انار، پوست گردو، اسپرک به دست آورده و براي رنگ قرمز از قرمز دانه استفاده مي‌کنند.

امروزه، اگر بافنده‌اي بخواهد اصالت فرش ترکمني را حفظ کند، از رنگرزي گياهي استفاده مي‌کند ولي با اين همه در برخي رنگ‌ها، ناگزير برخي مواد شيميايي به کار مي‌برد که جز اين هم چاره اي نيست.