اوضاع صنعت و تجارت عهد ناصری از نگاه دکتر پولاک، مدرس دارالفنون

رکود و زوال به جای پیشرفت

نویسنده: یاکوپ ادوارد پولاک

گروه تاریخ اقتصاد- سفرنامه پولاک، شرحی تاریخی در وصف فرهنگ، اقتصاد، سیاست و شیوه ها و آداب زندگی مردم ایران در دوره قاجار است.
یاکوب ادوارد پولاک (۱۸۹۱- ۱۸۱۸)، فرزند یک خانواده بسیار فقیر یهودی بود. او تحصیلات خود را در رشته های پزشکی و مردم نگاری در دانشگاه های وین و پراگ به پایان رساند اگرچه خود، تخصصش را داروسازی عنوان کرده است . یاکوب در عهد ناصرالدین شاه به دعوت امیر کبیر برای تدریس در دارالفنون به ایران آمد او به همراه شش استاد اتریشی دیگر نقشی اثرگذار در آموزش علوم مدرن به ایرانی ها داشت. یاکوب همچنین یکی از بنیانگذاران ساختار نوین علم پزشکی و ترجمه و تالیف کتاب های مرتبط با این رشته در ایران بود. او در سال ۱۲۳۷ شمسی برای نخستین بار تخم چغندر قند را به ایران آورد و در گسترش کشت و عمل آوری این محصول در این کشور نقشی بسزا داشت. دکتر پولاک در سال ۱۲۳۴شمسی پس از دکتر کلوله و قبل از استخدام دکتر طولوزان، طبیب مخصوص ناصرالدین شاه بود و پس از ۱۰ سال اقامت در ایران به اتریش بازگشت. در اینجا بخش نخست فصل «صنعت و تجارت» از کتاب «سفرنامه پولاک» نوشته یاکوب ادوارد پولاک با ترجمه کیکاووس جهانداری را می خوانید:
***
صنعت و تجارت
صنایع ایران را هرچند با صنایع دول اروپایی نمی توان قیاس کرد، اما روی هم رفته صنعت بی اهمیت هم نیست و قسمت اعظم احتیاجات داخلی را تامین می کند. هرگاه در نظر بگیریم که از جانب دولت کوچک ترین اقدامی برای ترویج و ترفیع کار و پیشه انجام نمی گیرد و حتی برخلاف آن یک نظام نامعقول گمرکی واردات کالای خارجی را به ضرر مصنوعات داخلی مملکت تشویق می کند و از سوی دیگر در این مملکت جاده و وسایط ارتباطی وجود ندارد، ذخایر فلزات در دل خاک مدفون مانده است و آهن ر ا به قیمت گزاف باید از خارج وارد کرد، هرگاه نقایص ابزارها و ماشین ها، فقدان سرمایه، نرخ سرسام آور بهره و ناچیزی اعتبارات را از خاطر دور نداریم، آن وقت به آسانی از اینکه می بینیم باز بعضی از محصولات صنعتی داخلی از عهده رقابت با فرآورده های مشابه خارجی برمی آیند، غرق حیرت می شویم.
از دو قرن پیش- از هنگامی که شاردن به ایران آمده- در کار صنایع ایران پیشرفتی رخ نداده است که هیچ، بلکه می توان گفت زوال و انحطاط نیز در ارکان آن بروز کرده است. در برابر رقابت اروپاییان که هر لحظه شدیدتر می شود ساختن بسیاری از اقلام و اشیای دیگر صرف نمی کند و فروش مواد خام بیشتر مقرون به صرفه است. از طرف دیگر به سبب جنگ های داخلی چندین ساله، مراکز صنعتی مانند اصفهان و یزد و کرمان به خصوص زیاد آسیب دیده است. صنایع و پیشه ها نیز به همراه کارگران از بین رفت، چه در هیچ کجای دنیا مانند ایران بعضی از رشته های صنعت به شهرهای معین بستگی انفکاک ناپذیر ندارد.
پنبه محصول داخلی تا کمی پیش از این به کار ساختن منسوجی زمخت و محکم به نام کرباس می آمد که مانند پارچه های خشن کتانی ما پوشاک طبقه متوسط را تامین می کرد، ولی قسمت اعظم آن برای پوشش چادر مصرف می شد. در قم، سمنان و آباده نزدیک شیراز کرباس بافی پیشه و شغل اهالی آنجا شده است؛ از این گذشته در هر خانه ای هم به اندازه احتیاج خود کرباس می بافند. یک لوله که به آن توپ می گویند شش تا هشت متر است. پارچه بهتری را که به آن قدک می گویند در یزد، اصفهان و کاشان و به مقدار کمتر در بوشهر می بافند؛ این پارچه ریز و یک نواخت بافته می شود و از نظر رنگ بسیار ثابت است و به همین دلیل در ایران نیز مانند قفقاز برای تهیه لباس تابستانی ساکنین شهرها بسیار مطلوب است و خواهان دارد. پیش از اینها پنبه طبیعی زردرنگ را در تهیه آن به کار می بردند و به آن «قدک خودرنگ» می گفتند؛ اما چون الیاف این نوع پنبه شکننده است نمی توان از آن به سهولت و راحتی نخ یکنواخت تهیه کرد و به این دلیل فعلاترجیح می دهند که قدک را از نخ انگلیسی که از طریق بوشهر وارد می شود، ببافند. با این تمهید قیمت آن پایین آمده ولی جنس قدک دیگر همچون سابق مرغوب نیست. قلمکار که منسوجی است لطیف با نقش گل های ریز درهم پیچیده که به طرح های اسلیمی بی شباهت نیست، سخت مورد توجه قرار دارد و همچنین است چیت های احرامی که راه راه هایی با نقش گل و به رنگ های گوناگون بر آن طرح کرده اند. تهیه این پارچه ها بسیار پرزحمت است و خرج بسیار در بردارد چه هر رنگی را باید با دست و به صورت تک تک بر پارچه بزنند و بعد با پوشاندن آنها با صمغ سقز مانع در هم دویدن رنگ ها بشوند. اغلب چیت های مصرفی ایران را کارخانه های منچستر تامین می کنند و این چیت ها به خصوص در آن دیار مطابق سلیقه ایرانی ها و برای فروش به مشرق زمین تولید می شود. این کالایا مستقیما از انگلستان با وساطت تجارتخانه یونانی برادران رالی به ایران فرستاده می شود یا چند دست می گردد و از طریق قسطنطنیه، طرابوزان و تبریز به عنوان امتعه آلمانی، فرانسوی، سوئیسی به کشور وارد می گردد. از پشم گوسفند و بز و شتر (کرک) ایرانیان شال، قالی، نمد و برک می بافند.
برای بافتن شال فقط لطیف ترین پشم نقره را به کار می برند. مراکز اصلی بافت شال ایران در کرمان و مشهد قرار دارد (شال کرمانی، شال مشهدی). شال ایرانی که معمولاسه متر طول و ۴/۱ عرض دارد غالبا از نظر نقش و رنگ به شال های کشمیری شبیه است اما از نظر قابلیت انعطاف و ریزی بافت سخت از آنها عقب است. قیمت جنس مرغوب شال بین بیست تا سی تومان است در حالی که قیمت شال های هندی به دو تا سه برابر این رقم می رسد. در مشهد شال هایی می بافند به قیمت هشت تا ده تومان. در کرمان نوع نازکی از شال بافته می شود که به پارچه های کشمیر اروپایی شباهت دارد و به آن «شال کوسه» می گویند به قیمت پنج تا شش تومان. برحسب نقوش و رنگ های مختلف می توان شال را به انواع زیر تقسیم کرد: لاکی، لاجوردی، بوته ای، شاخ گوزنی، احرامی، ترمه، زنگاری. مقدار متوسطی از شال ایرانی به قسطنطنیه و اسکندریه صادر می گردد. در داخل مملکت پارچه شال را به حاشیه های باریک می برند و بسیاری از آن را در مغزی و دور لباس ها به کار می برند.
فرش ایران بیشتر بر اثر دوام و ریزبافی خود ممتاز است تا به خاطر رنگ های زنده و جاندارش. فرش های بزرگ تر که به آن قالی می گویند شش متر طول و سه متر عرض دارد؛ قیمت چنین فرشی بین ۱۲ تا ۴۰ تومان است.
این صنعت نیز رو به زوال است. فرش هایی که دویست سال پیش بافته شده است بر فرش های امروزی از نظر شکوه وجلال طراحی و زنده بودن رنگ ها بسیار برتری دارد. قالیچه ای که بیشتر برای نماز گزاردن به روی آن به کار می رود بین چهار تا ده تومان می ارزد. بهترین فرش ها در سنقر وکلیایی نزدیک کرمانشاه بافته می شود. فرش های درجه دوم را چادرنشینان کردستان، همدان، میانه تهیه می کنند و به قیمت ارزان عرضه می دارند؛ اینها می دانند که زمینه فرش های خود را با به کار بردن کرک شتر چطور به رنگ قهوه ای کم رنگ درآورند و به آن جلوه ای خاص بخشند. هرگاه فرش «کیس» داشته باشد، نیمی از بهای خود را از دست می دهد، زیرا این عیب اصلاح پذیر نیست و آن موضع به زودی سائیده شده و به اصطلاح «می رود». صرف نظر از این، واقعا دوام فرش های ایران حیرت انگیز است. در سال دوم اقامتم در تهران می خواستم سه فرش زیبای مستعمل را از یک نفر ایرانی بخرم. چون قیمت خواسته شده قدری به نظرم زیاد می آمد به رخ فروشنده کشیدم که این فرش ها دیگر کهنه شده است، وی بلافاصله در جوابم گفت: « به هیچ وجه چنین نیست و او خود این فرش ها را بیش از شانزده سال نیست که خریده است.» در این معامله با هم کنار آمدیم و پس از هشت سال استفاده باز همان قیمت را برای آن فرش ها به من پرداختند. تجارت فرش با خارج از مملکت در قفقاز و قسطنطنیه چندان قابل ملاحظه نیست زیرا وزن زیاد فرش باعث می شود که قیمت حمل ونقل آن در سطح بالایی قرار گیرد و از طرف دیگر خریداران خارج مانند ایرانیان چندان طالب دوام فرش نیستند و به همین دلیل قیمت ها به نظرشان گران می آید و از آن گذشته قطع این فرش ها با اندازه اتاق هایشان تناسب ندارد. البته بر حسب سفارش مخصوص می توان فرش را به اندازه دلخواه و نقش مطلوب به دست آورد، اما در این صورت اقلاباید هشت ماه تمام منتظر ماند زیرا کار بافتن فرش با تانی فوق العاده پیشرفت می کند.
فقط از طریق تمرین بسیار در دیدن و لمس کردن انواع گوناگون شال و فرش می توان قیمت نسبتا دقیق آنها را دریافت. در مورد ایرانیان همان طور که یک بار دیگر هم ذکر شد قیمت گذاری روی شال و فرش و اسب یک امر مربوط به آموزش و پرورش محسوب می گردد؛ اما فردی اروپایی نباید به قضاوت شخصی خود متکی شود، بلکه باید به فروشنده یا دلالی قابل اطمینان رجوع کند. چشم و احساسی مجرب لازم است که بتوان به کمک آن یک شال ایرانی را از شالی هندی تمییز و تشخیص داد.
ایرانی ها در کار تهیه و ساخت نمد از انواع گوناگون با نقوش زیبا و کتیبه های دلپسند، آن هم با پشم رنگ کرده مهارت خاص دارند. نمدهای ساخت یزد هر چند که بیش از ۵/۱ اینچ ضخامت دارد دارای نرمی و انعطاف فوق العاده است؛ نمدهای کوچک ساخت همدان که از موی بز تهیه شده چنان شفاف و صیقلی است که به ابریشم می ماند. نمد در پوشش کف اتاق، پوشش سر (کلاه نمدی)، لباس و جل اسب و غیره مصرف دارد، اما به علت وزن زیاد نمد صادرات آن با رونق نیست.
بعضی از قبایل چادرنشین مانند کردها منسوجی رنگارنگ و نازک و سبک، اما بسیار پردوام می بافند که در مورد انسان و اسب هر دو مصرف دارد و به آن گلیم کردی و زین پشته می گویند. هر قطعه آن چهار تا شش تومان می ارزد.
در کرمان منسوج ضخیم بادوامی که در عین حال نرم و قابل انعطاف است به نام «پتو» بافته می شود که آن را از طریق حلاجی غیر قابل نفوذ آب می کنند. من خود چنین پتویی را هشت سال تمام در تمام مسافرت های خود، در تمام چادرها، در کوه و بیابان همراه داشته و به هنگام خواب به عنوان زیر انداز از آن استفاده کرده ام و بعد آن را در وضعی کاملاقابل استفاده به اروپا آورده ام که در اینجا هم می توان گفت ده سال دیگر مانند فرش می توان از آن استفاده کرد. به هر مسافری که به ایران می رود می توان توصیه کرد که پتویی برای خود فراهم آورد زیرا این منسوج که در قیاس با حجم و اندازه اش سبکی حیرت انگیز دارد، بسیار مفید فایده است. هرگاه کسی خود را در پتو بپیچد کاملادر برابر شبنم و باران مصونیت پیدا می کند. از نظر رنگ، پتو یا به رنگ قهوه ای طبیعی است یا آبی، سبز و قرمز. قیمت آن بین سه تا شش تومان است.
پارچه نرم و چسبان دیگری هم از کرک لطیف شتر بافته می شود به نام برک. نرم و گرم و بادوام که نزد ایرانی ها جای فاستونی را گرفته است. بهترین برک مال افغانستان است که در قبیله هزاره بافته می شود ولی مع هذا در خراسان هم برک مرغوب تولید می کنند.
نوعی پالتو که به عبای عربی بی شباهت نیست از موی شتر در کرمان و اصفهان تهیه می شود که سر شانه آن را معمولابا الیاف طلامی آرایند؛ اما همه انواع آن سبک، کاملاغیر قابل نفوذ و محکم است. قیمت آن سه تا هشت تومان است، این عباها چه در زمستان و چه در تابستان در مسافرت فوق العاده مفید و به درد خور است، بسیار عملی تر از بارانی های ما است که از کائوچو ساخته شده، چه انسان را از آفتاب و باران و گرما و سرما حفظ می کند.
جوراب های مشهور ایران نیز از پشم بافته می شود. این جوراب ها از نظر قابلیت انعطاف، جاندار بودن رنگ ها و زیبایی طرح به شال کشمیر نزدیک است. جوراب شیراز و خوی از سایر انواع ممتاز است.
در جوار اجناسی که از موی بز و پشم گوسفند و کرک شتر در داخل مملکت تهیه می شود مصرف «ماهوت» نیز قابل اهمیت و ذکر است. ایرانی از طرز تهیه فاستونی آگاه نیست؛ کارخانه ای که حدود سی سال پیش در آذربایجان تاسیس شد به زودی از بین رفت. به همین دلیل همه پارچه ها از خارج، از قسطنطنیه از طریق طرابوزان و تبریز به دست تجار ایرانی وارد می شود. هرچند که این پارچه ها به نام پارچه هلندی یا به عبارت دیگر «ماهوت ولندیس» فروخته می شود همه ساخت اتریش است. به هنگام خرید ماهوت، ایرانی توجه چندانی به قیمت آن نمی کند؛ زیرا عادت کرده که حداقل از آن توقع شش تا ده سال کار داشته باشد؛ اغلب شنیده می شود که از بد شدن منسوجات اروپایی و به خصوص از کم دوامی آن شکایت می کنند. برای یک پالتو ۳ متر و یک چارک ماهوت مصرف می شود، اروپایی هایی که قواره پارچه ای به این اندازه با خود بیاورند به خصوص به رنگ های آبی، خردلی و سبز زیتونی می توانند با هدیه دادن آن جایی برای خود در دل ها باز کنند و ایرانی ها را وادار به مساعدت های مهم به خودشان بکنند.
بافت پارچه های ابریشمی در سراسر کشور رایج است؛ اما آن هم از زمان شاردن تاکنون بسیار از رونق افتاده است. مهم ترین کارخانه های ابریشم بافی در کاشان، یزد (که بهترین پارچه های ابریشمی از آن است)، اصفهان، تبریز و مشهد است. در کاشان ده سال پیش هنوز چهارصد دوک در کار بود، از آن زمان از رونق کارخانه کاسته شد؛ زیرا ابریشم به علت افزایش قیمت آن در اروپا به مقدار زیاد به آنجا صادر شد. روی هم رفته می توان گفت که پارچه ابریشمی ایران با دوام و به رنگ های شاد و زنده است. به این نکته ایرانیان واقفند که چگونه با به هم پیوستن دسته ای از الیاف ابریشم به هنگام رنگ کردن، نوعی نقش دلپذیر به دست آورند که با کم و زیاد شدن رنگ ها به شعله مانند می شود؛ اما از نظر شفافیت و یک دستی الیاف، حاصل کار آنان به پای محصولات اروپایی نمی رسد. تافته و قناویز ساده در مشهد و کاشان و چارخانه الوان برای مصرف ملحفه در یزد و اصفهان و برای پرده در گیلان از همه جای دیگر بهتر بافته می شود. اطلس (قطنی) را فقط در کاشان می بافند؛ ولی باید دانست که از ابریشم خالص نیست، بلکه آن را با پنبه مخلوط می کنند. در همان جا هم منحصرا پارچه «زربافی» که نقش گل طلایی در آن بافته شده است، تهیه می کنند؛ البته باید دانست که آن را با پارچه های زری قدیم ایران که بدان درجه از شهرت بود نمی توان قیاس کرد. از این گذشته باید از مخمل یاد کرد که نه تنها از نظر دوام بلکه از جهت نرمی و دلاویزی رنگ ها هم از محصول مشابه آن در فرانسه پست تر است؛ بعضی از رنگ ها فی المثل سورمه ای را ایرانی ها اصلانمی توانند درست کنند و از همه بهتر از عهده تهیه رنگ های نارنجی و قرمز آتشین برمی آیند. پارچه ابریشمین مخصوصی در یزد تهیه می کنند به نام شال ابریشم، این پارچه را مطابق نمونه شال های هندی با نقش نخل و مارپیچ می بافند و به ظرافت حاشیه دوزی می کنند و می توان گفت که این تنها منسوجی است که مقداری از آن به روسیه و قسطنطنیه صادر می شود. در عوض صادرات الیاف ابریشم چنانکه در بالاذکر کردیم یکی از منابع مهم درآمد مملکتی است. از پارچه های ابریشمی فقط محصولات یون و از همه بیشتر زری و حریر وارد می شود که روی هم رفته مقدار قابل ملاحظه ای هم نیست.
به کتان چندان رغبتی ندارند و فقط از آن دستمال جیب و کمربندهایی مخصوص گرم نگاه داشتن بدن تهیه می کنند. کشت کتان به بعضی از مناطق کوچک ناحیه مازندران محدود است.
مقداری از مواد رنگی که در کار نساجی مصرف دارد از محصولات داخلی تامین می شود؛ مانند روناس، کافیشه، نیل، پوست انار، مازو، زاج سیاه و قرمز دانه از طریق اروپا وارد می شود، اما به جای آن اغلب «کرم قرمز» را که در دامنه های آرارات به دست می آید به کار می برند. با اضافه کردن «لطر» معمولاقدرت قرمزدانه را در کار رنگرزی تقویت می کنند. زنان چادرنشین و عشایری طبق دستورها و نسخه های قدیمی و سنتی به تهیه رنگ می پردازند؛ به عنوان اسید، جوهر آبلیمو و اسید سولفوریک (عرق گوگرد) را به کار می برند که به زحمت تمام از سوزاندن گوگرد به دست می آید و قلیای آنان، پیشاب گاو است. خب دیگر با این نوع طرز تهیه مواد، طبیعی است که به سهولت نمی توانند همواره رنگ ها را عینا مانند هم و به صورت یکنواخت و یک جور تهیه کنند و به همین دلیل است که اغلب در فرش و شال که بافت آنها مدتی دراز و اغلب شش ماه طول می کشد در بعضی از مواضع اختلاف جزئی رنگ مشاهده می شود. در عوض می توان گفت که رنگ ها اصیل و ثابت است و خیلی بیش از رنگ های اروپایی در برابر پرتو سوزان آفتاب ایران مقاومت دارد. تمام شهرهای بزرگ که در آنها کارخانه های نساجی وجود دارد، خود دارای رنگرزی یا صباغی هستند و معمولاهر صباغی به تهیه یک رنگ معین می پردازد. به همین ترتیب نیز در همه جا سفیدگری های بزرگ وجود دارد، مثلامن خود در نزدیکی اصفهان در ساحل زاینده رود دیدم که تا چشم کار می کند نخل ها و پارچه ها را گسترانده اند.

روزنامه دنیای اقتصاد، شماره ۲۶۸۵ به تاریخ ۲۰/۴/۹۱، صفحه ۳۱ (تاریخ اقتصاد)