پارچه های نقش دار دوران هخامنشی احیا شد

* ایرنا

بافت پارچه های نقش دار دوران هخامنشی به عنوان بخشی از هنر این سرزمین از دو ماه پیش در پژوهشکده هنرهای سنتی آغاز شده است و هنرمندان توانستند بعد از دو سال کار تحقیقاتی بار دیگر این پارچه های زرین و فاخر را احیا کنند.

پارچه های نقش دار و مصور، بخشی از هنر مردمان ایران زمین است؛ در حالی که هنر پارچه بافی تمدن های هم عصر هخامنشیان در مغرب زمین به بافت پارچه های ساده حتی برای حکمرانان محدود می شد، این سو، پارچه هایی با نخ های طلا و نقره و با نقوش برجسته به طوری که هر دو روی پارچه مورد استفاده قرار گیرد، در بین طبقه اشراف و درباریان مرسوم بود.

هنر بافت پارچه های زربفت و نقش دار در طول قرون به شیوه استاد – شاگردی و سینه به سینه در بین هنرمندان حفظ شده بود و در هر دوره به فراخور حمایت حکومت مرکزی از کارگاه ها و هنرمندان این عرصه، بافت این پارچه ها نیز رواج می یافت.

به بهانه احیای پارچه های نقش دار دوران هخامنشی آن هم بعد از گذشت قرن ها، با ˈروح الله دهقانیˈ سرپرست کارگاه زری و مخمل بافی پژوهشکده هنرهای سنتی کشور به گفت و گو نشستیم؛ وی از برنامه های متعدد پژوهشکده هنرهای سنتی برای احیای انواع بافت های سنتی اعم از ترمه دست باف، نوار بافی و انواع پارچه های زرباف خبر داد و گفت که ورود این نوع پارچه های گران قیمت به زندگی مردم و امکان فروش آن به علاقه مندان در دستور کار این پژوهشکده قرار گرفته است.

دهقانی می گوید که این شیوه بافت کار به دو هزار و ۵۰۰ سال پیش باز می گردد زیرا از دوره هخامنشی در ایران بافت پارچه های مصور مرسوم بود و اینگونه نبود که روی پارچه با استفاده از نقاشی تزیین شود بلکه نقش در خود بافت پارچه ایجاد می شد.

به گفته سرپرست کارگاه زری و مخمل بافی کار تحقیقاتی روی این پارچه از سال ۱۳۸۹ آغاز شد و اکنون دو ماه است که بافت آن در کارگاه کلید خورده است.

** نخ طلا و ابریشم ماده اصلی تولید پارچه های فاخر

دهقانی درباره مواد اولیه این پارچه ها چنین توضیح می دهد: مواد اولیه این پارچه شامل ابریشم طبیعی و نخ گلابتون یا همان نخ طلا است؛ مغز نخ گلابتون از ابریشم خالص است و نوار باریکی از طلا به دور آن پیچیده می شود.

شیوه کار در بافت پارچه های سنتی به این صورت است که دو نفر به طور همزمان روی آن کار می کنند؛ یک نفر به عنوان شاگرد یا ˈگوشواره کِشˈ روی دستگاه می نشیند و نقشه ها را می کشد و بافنده با استفاده از پدال هایی که زیر پا دارد و رد کردن ماکو از داخل نخ ها، کار بافت را انجام می دهد.

نکته جالب آنکه اگر پارچه مربوطه از نوع پارچه های نقش دار دو رو نباشد، بافت پشت پارچه روی دستگاه قرار می گیرد و به همین خاطر بافنده با استفاده از آیینه و قرار دادن آن در زیر پارچه نقش روی پارچه را مشاهده می کند.

دهقانی درباره روند تحقیقات انجام شده برای احیای این پارچه اظهار داشت: نزدیک به یک سال کار تحقیقاتی برای ساخت دستگاه ویژه بافت پارچه دو رو صورت گرفت تا بتوان شیوه بافت آن را از خود پارچه ها استخراج کرد.

کار تحقیقاتی زمانبر بود زیرا هیچ منبع علمی و کتبی از دوران هخامنشی وجود نداشت تا بتوان با استفاده از آن شیوه بافت پارچه را کشف کرد.

به همین خاطر محققان با آنالیزی که روی بافت پارچه انجام دادند، شیوه بافت آن را در یک فرآیند یک ساله به شیوه آزمون – خطا و انجام کارهای پژوهشی بار دیگر احیا کنند.

** از هخامنشیان تا صفویه

سرپرست کارگاه زری و مخمل بافی گفت: این نوع پارچه دو رو بافت در دوره هخامنشیان و ساسانیان و همچنین در زمان حکومت آل بویه رواج داشت و به این خاطر که قابلیت آن را داشت که از دو روی آن استفاده شود، مورد توجه قرار می گرفت.

دهقانی می گوید: در دوره هخامنشی پارچه های نقش دار به صورت بافت در پارچه رواج داشت و از دوره ساسانیان نیز در موزه های خارج از کشور نمونه هایی از پارچه های دو روبافت وجود دارد؛ غالب پارچه هایی که از آن دوره به یادگار مانده است، پارچه هایی هستند که به همین شیوه بافته شدند.

وی افزود: از آنجا که این پارچه ها اغلب مصرفی و برای لباس مورد استفاده قرار می گرفتند، به مرور زمان از بین رفته اند.

** تلاش برای راه یابی پارچه های زرباف به زندگی مردم

سرپرست کارگاه زری بافی و مخمل بافی پژوهشکده هنرهای سنتی گفت: پارچه هایی که در پژوهشکده بافته می شود، بیشتر جنبه پژوهشی دارد و نه برای بازاریابی و فروش؛ هرچند در کنار این تحقیقات تولیداتی هم صورت می گیرد.

دهقانی ادامه می دهد: در گذشته سیاست بر این بود که این پارچه ها به صورت موزه ای تولید و حفظ شوند اما در حال حاضر سیاست بر این است که به مردم معرفی و به فروش رود تا استفاده از آن نیز رواج یابد

خبرنگار ایرنا از وی پرسید: با توجه به بافت پارچه ها از نخ ابریشم و طلا است، آیا مردم توان خرید این پارچه ها را خواهند داشت؟

پاسخ دهقانی به این سوال مثبت است؛ او می گوید که این پارچه ها گران قیمت است اما هستند کسانی که خواهان استفاده و نگهداری از پارچه ها هستند.

وی یادآور می شود که در زمان قدیم هم این پارچه ها برای افراد خاص بافته می شد و کارگاه های زری بافی، کارگاه های سلطنتی بودند یعنی همیشه تحت حمایت حکومت ها قرار می گرفتند زیرا پارچه با ارزشی بود و هم هزینه تولید آن هم گران تمام می شد.

وی درباره اینکه آیا شیوه تولید این پارچه ها به صورت ˈرازˈ نبود، پاسخ می دهد: شیوه بافت این پارچه ها جزو اسرار به حساب نمی آمد اما چون زمان زیادی صرف می شود تا یک شاگرد به مرحله استادی برسد،به طور طبیعی استادکارهای این نوع پارچه بافی کم بودند.

دهقانی ادامه داد: می توان گفت که شیوه بافت این پارچه ها با شیوه بافت ترمه سنتی ما تقریبا به یک شکل است اما در مواد مصرفی باهم تفاوت دارد.

** این پارچه ها خواهان دارد

خبرنگار ایرنا از سرپرست کارگاه زری بافی و مخمل بافی پرسید: آیا مردم خواهان خرید این پارچه های گران قیمت خواهند بود؟ که وی پاسخ داد: این پارچه ها خواهان دارد اما تا این زمان سیاست بر این بود که به فروش عموم نرسد.

به گفته دهقانی اکنون که سیاست پژوهشکده بر مبنای فروش این پارچه ها قرار گرفته است، خواه و ناخواه مشتریانی که برای خرید رجوع می کردند و دست خالی باز می گشتند اکنون می توانند از این پارچه ها بخرند.

وی افزود:اکنون در انبار سازمان از این نوع پارچه های بافته شده وجود دارد که با راه اندازی فروشگاه پژوهشکده قابل عرضه خواهد بود.

** هر استاد روزانه هشت سانتی متر پارچه هخامنشی می تواند ببافد

سرپرست کارگاه زری بافی و مخمل بافی پژوهشکده هنرهای سنتی با تاکید بر زمان بر بودن بافت این پارچه ها اظهار داشت: یک استاد در روز می توانت هشت سانتی متر از این پارچه را ببافد.

وی توضیح داد: بافت پارچه اندازه خاصی ندارد و از عرض ۷۰ سانتیمتر آغاز می شود و تا یک متر و ۵۰ سانتیمتر قابلیت بافت دارد اما از نظر طولی این دستگاه قابلیت بافت تا ۴۰ متر را دارد و بعد از آن با افزودن نخ می توان کار را ادامه داد اما بین دو پارچه یک فاصله می افتد.

** نخ های گلابتون از کجا می آید

سرپرست کارگاه زری بافی و مخمل بافی درباره نحوه تهیه مواد اولیه این پارچه چنین می گوید: این نخ های طلا را استاد فولادگر با استفاده از ادوات و ابزارهای اولیه در اصفهان تولید می کند و او تنها کسی است که این نخ های طلا را در ایران تولید می کنند.

دهقانی می افزاید: البته در دیگر کشورها هم این نوع نخ ها تولید می شوند که می توان به هند و فرانسه اشاره کرد اما بهتر است از استاد فولادگر حمایت شود تا شاگردانی را تربیت کند و این راه را ادامه داد.

به گفته وی، چله های ابریشم مورد نیاز این پارچه ها از گیلان تهیه می شود و رنگرزی آن در کاشان صورت می گیرد؛ تا دو سال پیش در پژوهشکده کارگاه رنگرزی وجود داشت اما از وقتی که استادکار آن بازنشسته شد، کار رنگرزی به کارگاه های کاشان، قم و تبریز سپرده می شود.

** تلاش بافت انواع پارچه های سنتی

سرپرست کارگاه زری بافی و مخمل بافی با اشاره به وجود هفت دستگاه سنتی پارچه بافی در این کارگاه می گوید: در این جا می توان پارچه های سنتی متنوعی از انواع پارچه های زربفت تا اطلسی و مخمل سنتی را بافت.

به گفته وی، تفاوت این دستگاه ها تنها در شیوه بافت آن است و انواع پارچه زربفت، اطلسی، اطلسی پشت کلاف، اطلسی ساده، دارایی، دارایی پشت کلاف، دارایی برجسته ، شیوه بافت لُپه ای از جمله این پارچه های سنتی است که در اینجا تولید می شوند.

** احیای پارچه های مخملی نقش برجسته صفویه

از دیگر اقداماتی که در کارگاه زری بافی و مخمل بافی صورت گرفته، احیای مخمل نقش برجسته است که در دوره صفویه مرسوم بوده است.

دهقانی در این باره توضیح داد: یک نوع مخمل ساده داریم که کل سطح پارچه مخملی است و هیچ نقشی ندارد و با فشار دادن چوب هایی به پرز پارچه، دایره هایی ایجاد می کنند که نقش نیست ولی در این پارچه که در کارگاه پژوهشکده تولید می شود، طرح به صورت نقش برجسته از دل پارچه بیرون می آید و در حال حاضر تنها دستگاهی هست که در ایران فعال است و کار می کند.

ˈروی این دستگاه باید سه نفر همزمان کار کنند؛ یک نفر شاگرد که گشواره کش است، نفر دوم تخته جاکن و دیگری بافنده که همگی در همکاری با یکدیگر پارچه مخملی ظریفی می بافند.ˈ

** این پارچه ها به صورت گلخانه ای حفاظت می شوند

سرپرست کارگاه زری بافی و مخمل بافی درباره امکان تولید انبوه این پارچه ها می گوید: تولید این پارچه ها بیش از افزایش تعداد دستگاه ها، نیازمند نیروی ماهر و سرمایه گذاری برای تربیت شاگردان جدید است.

دهقانی توضیح داد: تعداد دستگاه های بافندگی را می توان با سفارش کار به نجار افزایش داد اما مشکل ما استادکار است زیرا این کار خیلی سنگین است و آموزش آن زمان بر است نسل های امروزی خیلی رغبت نمی کنند کار را یاد بگیرند.

به گفته وی، یک شاگرد باید حداقل پنج سال زمان صرف یادگیری کند و با توجه به اینکه تولید این پارچه ها آنقدر نیست که بتواند هزینه بافنده را تامین کند، باید دولت حمایت بیشتری کند.

دهقانی تاکید کرد: این پارچه ها به صورت گلخانه ای حفظ شده است و باید دولت حمایت بیشتری کند تا بتوان این هنر را زنده و روی پا نگه داشت.

وی تاکید کرد: در حال حاضر پارچه مخمل دو رنگ در این کارگاه بافته می شود اما تحقیقاتی که انجام دادیم نشان می دهد که در دوره ای پارچه هفت رنگ مخمل داشتیم و امروز قادر هستیم که پارچه های چهار رنگ هم تولید کنیم اما در حال حاضر شرایط تولید برای ما پیش نیامده است.

دهقانی کمبود نیروی کار را مورد توجه قرار داد و گفت: هفت دستگاه بافت پارچه سنتی در کارگاه دایر است اما تنها چهار پرسنل برای بافت داریم و با این حساب ۱۱ نیروی کار کم داریم؛ البته در گذشته استادکارانی در اینجا بودند که بازنشسته شدند و دو نفر هم در یک سال اخیر فوت کردند.

وی تاکید کرد: تقاضای ما امکان جذب نیروی جوان است تا بتوان هنر را برای نسل های آتی حفظ کرد.

دهقانی با بیان اینکه در دانشگاه ها بافت های ساده سنتی به دانشجویان آموزش داده می شود، می گوید: این رشته قابلیت آن را دارد که به صورت تخصصی یک گرایش برای سطح لیسانس شود و دانشجو جذب کند.

** حمایت حکومت ها مایه حیات پارچه بافی سنتی

این کارشناس حوزه بافت های سنتی بر این باور است: پارچه بافی فاخر بر مبنای حمایت حکومت ها به حیات خود ادامه داده است وگرنه در دوره های مختلف کرباس بافی و چیت بافی و نظایر آن در خانه ها هم مرسوم بود.

دهقانی ادامه می دهد: پارچه های خاص که در موارد خاص هم استفاده می شد، همیشه تحت حمایت حکومت هایی بود که به هنر اهمیت می دادند برای نمونه بیشترین پارچه های سنتی از دوره صفویه به یادگار مانده اند.

به گفته وی، هر هنری فراز و فرودهایی را در طول تاریخ داشته است؛ اوج هنر پارچه بافی فاخر در دوره های هخامنشی و ساسانی و صفویه بوده است و گرنه در دوره های مختلف به صورت کم و بیش وجود داشت چون به شکل سینه به سینه به نسل های بعد منتقل می شد.

** تلاش برای احیای بافت های سنتی

سرپرست کارگاه زری بافی و مخمل بافی از تلاش این کارگاه برای احیای انواع بافت های سنتی خبر داد و گفت: ˈترمه سنتی دست بافˈ کار دیگری است که در این کارگاه انجام و بار دیگر احیا شد و امیدواریم که آن را به زودی راه اندازی کنیم .

به گفته وی در موزه هنرهای اسلامی پارچه ای اثر ˈغیاث الدین نقش بندˈ سرپرست کارگاه زری بافی شاه عباس صفوی نگهداری می شود که در واقع نواربافی دوره صفویه است که شیوه بافت آن منسوخ شده بود اما در این کارگاه بار دیگر احیا شد.

دهقانی توضیح داد: از این شیوه بافت به عنوان کارت بافی هم یاد می شود که در دوره صفویه مرسوم بود هرچند عده ای تصور می کنند که مانند گلیم بافته می شود اما طریقه بافت آن متفاوت است و قابیلت آموزش آن در خانه وجود دارد و می توان با هر نوع نخی آن را بافت و در لباس مورد استفاده قرار داد.

وی افزود: هرچند آموزش زری بافی و مخمل بافی برای آشنایی کار آموز با شیوه بافت حداقل یک سال زمان می برد اما می توان نواربافی را در یک دوره ۶ ماهه آموزش داد.

** پارچه هایی که بر ضریح امام هشتم ماندگار شدند

سرپرست کارگاه زری بافی و مخمل بافی درباره پارچه های خاصی که در این کارگاه تولید شدند نیز گفت: حدود ۷۰ سال پیش پارچه ضریح مطهر امام رضا(ع) در این اینجا تولید شد و ۱۵ سال پیش هم پارچه ای زربافت و با استفاده از مضامین اسلامی در این کارگاه تولید و روی ضریح آن حضرت قرار گرفت.

وی از پارچه ضریح حضرت معصومه (س) به عنوان یکی دیگر از بافته های فاخر این کارگاه یاد کرد و گفت: البته در موارد خاصی هم پارچه هایی برای دوخت لباس در اینجا بافته شد که می توان به لباس همسر پهلوی دوم برای جشن ۲۵۰۰ ساله اشاره کرد.

دهقانی درباره اینکه چرا پارچه ضریح مطهر امام حسین(ع) در این کارگاه بافته نشد، گفت: برای ضریح آن حضرت شال کشمیری تهیه شده است و با سوزن دوزی تزیین می شود؛ زمانی که مذاکرات برای تهیه پارچه ضریح امام حسین(ع) انجام می شد، پژوهشکده به اصفهان منتقل شده بود و کارگاه فعالیت نداشت.