مشهد و نخستین کارخانه نساجی

    شروع جنگ جهانی دوم و صف آرایی قدرت های بزرگ در مقابل یکدیگر، گرچه کشور ایران از صحنه جنگ دور بود، اثرات این جنگ دامنگیر این مرزوبوم هم شد.

    اثرات سیاسی و اقتصادی جنگ جهانی دوم به صورت کاملامحسوس داخل ایران نمود پیدا می کند. با اینکه ایران اعلام بی طرفی کرده بود، در شهریور ۱۳۲۰ ایران در اشغال دولت های خارجی است. سوم شهریور ۱۳۲۰ در تاریخ کشورمان اهمیت بسزایی دارد، زیرا علاوه بر اینکه شاهد برکناری رضا شاه از قدرت هستیم، حضور متفقین و اشغال کشورمان موجب می شود تا در جامعه ایران شاهد تحولاتی در ساختار سیاسی اقتصادی جامعه باشیم. ایران بار ها بی طرفی خود را در این جنگ اعلام نموده بود، ولی متفقین با تمسک به این نکته که ایران با آلمان ها همکاری دارد و نیروهای آلمانی مستقر در ایران در حکم جاسوس هستند، در سوم شهریور ۱۳۲۰ کشورمان را اشغال نمودند و شهر مشهد هم از هفتم شهریور ماه ۱۳۲۰ در اشغال سربازان روسی قرار گرفت. در این زمان تعدادی از افراد تبعه آلمان در مشهد مشغول فعالیت هستند، به طوری که استاندار خراسان در تاریخ ۱/۴/۱۳۲۱ اسامی چهارده نفر از اتباع دولت های محور از جمله مدیر بیمارستان شاهرضا را به نخست وزیر گزارش می کند.

    مشهد از جمله شهرهایی است که در اشغال روس ها است و تحولات عمده ای در این نقطه از کشورمان صورت می گیرد که در ابعاد مختلف مورد توجه و بررسی است. با ورود روس ها به مشهد، مدت کوتاهی مردم نگران حضور یک دولت خارجی در شهر مشهد هستند، زیرا از حضور روس ها در مشهد خاطرات خوبی ندارند. روس ها در سال ۱۳۳۰ ه. ق حرم مطهر را به توپ بسته بودند، اما بعد از مدتی آرامش نسبی به مشهد بازمی گردد، اما حضور ارتش سرخ در مشهد در ابعاد اقتصادی بر زندگی روزمره مردم، اثرات نامطلوبی می گذارد. هرچند گرانی ارزاق عمومی و کمبود نان از قبل شهریور۱۳۲۰ در مشهد وجود داشته است، با حضور روس ها این موضوع تشدید می شود.

    ارتباطات تجاری روس ها با مردم و شرکت های مختلف موجب می شود تا برخی از لغات روسی در بین عموم رواج داشته باشند. روس ها از بدو ورود به شهر مشهد، با انعقاد قرارداد با شرکت برق مشهد از مولد نیروی برق استفاده می کنند. در این زمان شرکت سهامی برق خراسان زیر نظر شرکت نخ ریسی و نساجی خسروی خراسان با عنوان شرکت نخ ریسی و نساجی و برق خسروی خراسان فعالیت داشته است.

    کارخانه نخ ریسی و نساجی خسروی، اولین و بزرگ ترین کارخانه در خراسان و شرق کشور بوده که به سبک جدید و دارای ماشین آلات مختلف نخ ریسی و نساجی است. تاسیس این کارخانه در اقتصاد شهر مشهد اثرات مطلوبی گذاشته است، زیرا با جذب حدود هزار نفر کارگر، به طور مستقیم سهم عمده ای در زمینه اشتغال داشته است.

    در تاریخ تیر۱۳۱۰، نامه ای از وزارت دربار به نیابت تولیت محمد ولی خان اسدی بدین مضمون می رسد که «حسب الامر باید کارخانه نخ ریسی و پارچه بافی در مشهد دایر شود.» از طرف رضا شاه مبلغ پنجاه هزار تومان از محل حق التولیه پرداخت شود و از جانب آستانه مقدسه هم پنجاه هزار تومان بایستی شرکت شود. بانک ملی و موسسات آلمانی نیز در حدود صدهزار تومان مشارکت خواهند نمود. بنابراین مبلغ دویست هزارتومان سرمایه شرکت نخ ریسی است که حاضر است صد هزارتومان دیگر باید بر آن مبلغ اضافه کند و کارخانه را دایر نماید. بانک ملی مامور انجام این کار است.

    هدف از تاسیس شرکت چنین تعریف شده است: «برای کمک به ایجاد توازن در واردات و صادرات مملکتی و توسعه صنایع داخلی ملی روی مواد ذیل شرکتی به نام «شرکت سهامی نخ ریسی و نساجی خسروی مشهد محدود» تاسیس می شود که عده اعضای هیات مدیره هفت نفر برای مدت دو سال انتخاب می شوند.» سرمایه اولیه شرکت پنج میلیون و پانصد هزار ریال و مدت شرکت از تاریخ ثبت پنجاه سال شمسی مقررشده بود.

    در سال۱۳۱۱، صاحبان سهام کارخانه نخ ریسی خراسان ۴۶ نفرند که تعدادی از آنها عبارتند از: تیمورتاش، اسدی، وهاب زاده، قریشی، کافی، صولت السلطنه، باقرزاده، خضرائی، حاجی قائم مقام، هاروطونیان و…

    در سال۱۳۱۳ش. پس از ورود سلمان خان اسدی مجلسی در منزل آقای محمد ولی خان اسدی نایب التولیه با حضور سلمان خان تشکیل و عده ای از تجار مشهد تصمیم می گیرند شرکت کارخانه نخ ریسی را با سرمایه پانصد و پنجاه هزار تومان تاسیس کنند و قرار شده که مبلغ سیصد هزارتومان را تجار محترم مشهد تقبل نمایند و دویست و پنجاه هزار تومان هم تجار زرتشتی مقیم هندوستان بدهند.

    شرکت سهامی نخ ریسی و نساجی خسروی مشهد در تاریخ چهاردهم اسفند ماه ۱۳۱۳ در مشهد تحت شماره ۳۸ و برای مدت ۵۰ سال به ثبت رسید. اولین مجمع عمومی شرکت در منزل اسدی نایب التولیه تشکیل شد. ۲۷ نفر که جمعا ۱۱۷۱۶سهم به مبلغ۵۸۵۸۰۰۰ ریال خریدند، حضور داشتند و ۶ نفر که صاحب ۲۸۴سهم به مبلغ۱۴۲۰۰۰ریالند، غایب بودند.

    اولین هیات مدیره کارخانه به این شرح انتخاب شدند: محمد ولی خان اسدی، حسام الدین خان انصاری، جلیل بیک نصیرزاده، حاج آقا نبویان، رستم مسانی، هرمز فرامرز، مراد ایرانی و بازرسان عبدالرحیم وهاب زاده علی آقا کازرونی.

    مساحت بنای کارخانه۷۶۰۰ متر بوده است. سفارش ماشین آلات نخ ریسی به کمپانی «برادران پلات» انگلستان به میزان۱۰۱۲۰ دوک با کلیه لوازم مربوطه به مبلغی در حدود دو میلیون و چهارصد هزار ریال داده شد که مقداری لوازم یدکی مابه الاحتیاج نیز ضمن آن منظور شده بود. صد و پنجاه دستگاه ماشین آلات بافندگی و لوازم آن از کمپانی «یونیون ماتکس» آلمان به مبلغ تقریبی۸۰۰۰۰۰ ریال خریداری شد و ماشین آلات و لوازم برق کارخانه تماما از کمپانی آ.ا.گ به مبلغ تقریبی۵۲۰۰۰۰ریال، دیگ های بخار کارخانه را آقای کمیساریات نماینده پارسیان هندوستان در حدود مبلغ۱۷۰۰۰تومان به شرکت فروخت و اثاثیه لوازم آن جداگانه از خارج خریداری شد که جمعا در حدود۸۰۰۰۰۰ ریال برای شرکت تمام شد. بنابراین بهای تمام کارخانه جمعا به این قرار شد:
    ساختمان ۵۰۰۰۰۰۰ ریال
    بنا ها با انبارها ۲۸۰۰۰۰۰۰ ریال
    کرایه حمل و نصب ۱۲۰۰۰۰۰ریال

    کارخانه نخ ریسی در سال ۱۳۱۴ با سرمایه ۹ میلیون ریال که قریب ثلث آن متعلق به پارسیان مقیم هندوستان بود، تاسیس و کلیه ماشین آلات مورد نیاز وارد و طی سال های ۱۳۱۵-۱۳۱۶نصب شد و یک قسمت آن دایر و مشغول بهره برداری گردیده، عده کارگران این کارخانه در سال ۱۳۱۸سیصد نفر است و روزانه ۱۵۰تا۲۰۰بقچه نخ می دهد.

    مراسم گشایش کارخانه نخ ریسی و نساجی، عصر چهارشنبه یازدهم اسفند ماه ۱۳۱۶انجام شد. در این مراسم عبیدی، رییس کل صنایع، سخنرانی کرد؛ سپس گلکانی رییس بانک سپه و پاکروان استاندار سخنرانی کردند.

    سهامداران کارخانه نخ ریسی عبارت بودند از: آستان قدس رضوی، شرکت سهامی تجارتی خراسان، آقایان نصیرزاده، وهاب زاده، گلکانی، درودی، نبویان و اشخاص متفرقه در ایران که جمعا ۷۰ درصدکل سهام می شود و کمتر از ۳۰ درصد باقی مانده، متعلق به پارسیان مقیم هندوستان می شود.

    تعداد مستخدمین خارجی کارخانه نخ ریسی و نساجی تا سال ۱۳۱۷ سه نفر به اسامی ذیل بودند:

    1. هانس استرسیونگر، تابع کشور سوییس قبل از اینکه در کارخانه نخ ریسی استخدام شود، در شرکت سهامی صنایع پشم اصفهان کار می کرده است. وی در سال ۱۳۱۷ به استخدام شرکت سهامی نخ ریسی و نساجی خسروی خراسان در آمده است.
    2.ویلیام فن فوکس هنگری در سال۱۸۹۰در مجارستان متولد شده است و مذهب عیسوی داشته است.
    3. پستونجی می ستری تابعیت انگلیس، در قسمت بخار با حقوق ۱۵۰۰ریال به استخدام کارخانه نخ ریسی درآمده است.

    در سال ۱۳۱۸ تعداد کارگران مرد بالای ۱۵ سال ۲۴۲ نفر با حقوق روزانه حدود ۵ ریال و ۹۵ شاهی؛
    تعداد کارگران زن بالای ۱۵ سال۱۰۰نفر با حقوق روزانه حدود ۲ ریال ۱۵شاهی؛
    تعداد زنان زیر ۱۵سال۵۲ نفر با حقوق روزانه ۱ریال و۶۰ شاهی؛
    تعداد مردان زیر ۱۵سال ۵۴ نفر با حقوق روزانه۲ریال و ۲۵ شاهی و
    در مجموع تعداد ۴۴۸ نفر در کارخانه مشغول کار بوده اند.

    در این کارخانه در سال ۱۳۳۶حدود ۷۸۱ نفر کارگر، ۸نفر مهندس و کارشناس ایرانی، یک نفر مهندس خارجی و ۶۴نفر کارمند مشغول انجام وظیفه بوده اند؛ همچنین این کارخانه دارای ۱۰۸۶۴ دوک ریسندگی و ۱۵۰ دستگاه بافندگی بوده است. کارخانه نخ ریسی یکی از بزرگ ترین واحدهای صنعتی بوده و از لحاظ نیروی کارگر در سال ۱۳۵۰ حدود۱۱۸۰نفر در کارخانه اشتغال داشته اند.
    – برگرفته از یک مقاله بلند به قلم غلامرضا آذری خاکستر، مهدی خانی زاده، منبع: پیام بهارستان