اصالت فرش ترکمن با رنگرزی گیاهی ماندگار است

ترکمن‌های ایران در منطقه ترکمن صحرا واقع در مرز شمالی ایران و جمهوری ترکمنستان و همچنین در قسمت شمال شرقی خراسان زندگی می کنند. اغلب ترکمن‌های ایران را طوایف یموت، گوکلان، سالیر و همچنین ساریق و تکه تشکیل می‌‌هند.

این قوم بیش از هر کالایی به فرش‌های خود علاقمند بوده و آن‌ها را به شکل‌ها و اندازه‌های گوناگون می‌بافته‌اند تا نیازهای متنوع زندگی کوچ نشینی و نیمه کوچ نشینی را برآورد، نمادهای آن نوع زندگی را یادآوری کند و مایه شادی زندگی کوچ نشینی باشد.

بنیاد اقتصادی زندگی اغلب ترکمن‌ها، مثل همه عشایر، دامداری است. با وجود این، اوضاع جغرافیایی و سیاسی گاه امکانات بهتری مثل کشاورزی را فراهم می‌آورد.

زنان عشایر و از جمله ترکمن‌ها در انواع بافته‌ها چنان کاردان و مسلط بودند که با ساده ترین ابزارها مجموعه متنوع و شگفت انگیزی را ایجاد می‌کردند که گاه به ویژه هنگام عروسی، بر روی شتر و اسب به نمایش گذاشته می‌شد.

در عین حال، همین فرش‌ها، هر اندازه با دقت و زیبا بافته شده بود، زیر دست و پا و در زندگی گذرا و ناپایدار و در عین حال پر غرور و حادثه ترکمن‌ها از بین می‌رفت، به همین دلیل، تنها نمونه‌هایی باقی مانده است که یا پیشامد یا دست بیگانه که با اعجاب و تحسین به سوی آن‌ها رفته، انواع قابل توجهی را از گزند روزگار نگه داشته است.

کهنه ترین این نمونه‌ها از قرن دوازدهم هجری (هیجدهم میلادی) عقب تر نمی‌رود و به همین دلیل، تاریخ قالی ترکمن اساساً روشن نیست.

کهنه‌ترین و عمده‌ترین قالی‌های ترکمن از قرن نوزدهم میلادی، باقی مانده است. در عین حال که بافت قالی در بین برخی از قبایل ترکمن تأیید نشده است، چندین قبیله که قدیمتر، بزرگتر و نیرومندتر از همه هستند قالی می بافته اند.

تاریخ قالی ترکمن انعکاسی از تاریخ این قوم است. همچنان که در مورد تاریخ هیچ قبیله‌ای نمی توان با اطمینان سخن گفت، بیان تاریخ قالی ترکمن نیز خالی از اشکال نیست الگوی کلی قالی ترکمن نشان از تحولات شدید ندارد، زیرا به صورت نقش‌های تکراری باقی مانده است.

این نقش‌ها در ایران بیش از ششصد سال سابقه دارند و در بسیاری از مینیاتورهای قرن هفتم هجری به بعد منعکس شده اند.

تار و پود قالی‌های ترکمنی در بعضی از موارد از پشم است و آن‌ها از پشم گوسفندان خود برای بافتن چنین فرش‌هایی استفاده می‌کنند.

قالی ترکمن را زنان بر روی دار افقی و در درون چادر می‌بافند، در نتیجه بافت قطعات کوچکتر، رواج دارد. علاوه بر قالی، انواع دیگری از بافته‌های فرش و گلیم گونه نیز که عمدتاً کاربرد ویژه‌ای دارند در مناطق ترکمن نشین تولید می‌‌شود که از آن جمله می توان به خورجین، آلمالیق و اجاق باشی اشاره کرد.

امروزه ترکمن‌ها، بیشتر به بافت پشتی قارچین مشغولند و تقریباً انواع دیگر بافته‌ها را به فراموشی سپرده‌اند و اغلب به بافت یک نوع قالیچه مشغولند. گاهی برخی بافنده‌ها از سر تفنن کیف‌هایی هم برای خانم‌ها می بافند.

شیرازه متصل در قالی‌های ترکمنی به کار می رود و گلیم بافی فرش‌های آنها از نوع فارسی است. بیشتر قال‌یهای ترکمن از نوع درشت باف هستند ولی در ایل تکه که بیشتر از ابریشم استفاده می‌کنند، ریز بافی تا حد رجشمار ۴۰ و ۵۰ دیده می‌شود.

نقشه‌های ترکمنی اصیل همه تکراری هستند، یعنی از تکرار یک یا چند نقش‌مایه شکل می گیرند.

فرش ترکمن در دوران‌های گذشته، تنها از رنگ‌های گیاهی و سنتی بهره می‌گرفته است، اما در فاصله دو جنگ بین الملل، رنگ‌های طبیعی که معروف ترین آن‌ها روناس و قرمز دانه بود از بین رفت و رنگ‌های شیمیایی جای آن‌ها را گرفت. از ره آورد این جنگ‌ها، از بین رفتن رنگ سرخ تیره ی (فلفلی) قدیم بود که به جای آن قرمز روناسی (آنیلین)، استفاده می‌شود.

ترکمن‌ها رنگ‌ها را از گیاهان مختلفی همچون روناس، برگ مو، پوست انار، پوست گردو، اسپرک به دست آورده و برای رنگ قرمز از قرمز دانه استفاده می‌کنند.

امروزه، اگر بافنده‌ای بخواهد اصالت فرش ترکمنی را حفظ کند، از رنگرزی گیاهی استفاده می‌کند ولی با این همه در برخی رنگ‌ها، ناگزیر برخی مواد شیمیایی به کار می‌برد که جز این هم چاره ای نیست.