بررسی عوامل موثر درشکل گیری نقوش در فرشهای ایرانی

سید عبدالغفار موسوی- مدیر عامل بازار فرش امام رضا (ع)، اهواز، ایران
مدیر عامل مجتع تجاری خانه فرش، تهران، ایران

چکیده

هدف این پژوهش بررسی عوامل موثر درشکل گیری نقوش در فرشهای ایرانی بوده است. روش پژوهش حاضر به شکل مروری و به شیوه نظام مند بوده است.

با بررسی منابع و متون در دسترس و معتبر نشان داده شد که عواملی چون: باورها و اعتقادات، طبیعت و الهامات آن، سبک بومی منطقه، ییلاق و قشلاق و به دنبال آن زندگی در ایل، عوامل جغرافیایی و طبیعت اطراف، تاریخ، فرهنگ و هنر عشایر ایران، نظام مدیریتی ایل، سطح سواد و دانایی و میزان درآمد و معیشت افراد ایل، مفاهیم اسطورهای و برگرفته شده از ادب پارسی، اندیشه ماوراءلطبیعه و باورهای ذهنی و رمزی، آداب و سنت ها، فلسفه، ادبیات، هنر و همه فرآورده های ذهنی، و حتی اشیا کاریردی زندگی روزمره، سبک زندگی کشاورزی و دامپروری و مضامین ادبی و مذهبی و هم چنین اعمال نظر و سلیقه شــاهان در هر دوره، همه در بروز نقش آفرینی و طراحی نقوش در فرش ایرانی، سهیم بوده و از عوامل بسیار تاثیر گذار محسوب میشوند.

۰۱ مقدمه

هنرهای سنتی ایران یکی از بسترهای شناخت هویت ایرانی است و قالی ایرانی که از آن به هنر ملی یاد می شود یکی از عناصر هویت ملی و شناسنامه فرهنگی و تمدنی کشورمان محسوب می شود که امروزه در جامعه جهانی جایگاه و پایگاه ارزنده ای در عرصه شناخت ایران و سند هویت ایرانی دارد.

نظر به این که هویت ایرانی، عناصر و مقوله های گوناگونی را دربر می گیرد، لذا برخی از این عناصر و مضامین به صورت نمادهای تصویری در قالی دستبافت ایرانی وجود دارد که اشاره به هویت ایرانی دارد (افروغ، ۱۳۹۰). در واقع فرش و هنر دو مقوله جدایی ‌ناپذیر فرهنگ و تمدن ایران زمین هستند که قرن‌ها متمادی است که در سرزمین ایران از جایگاه ارزشمندی برخوردار می‌باشد. کشف و ثبت نخستین دستبافته‌های جهان و ابزارآلات فرشبافی در ایران مهر تایید می‌زند (زارع صحرایی، ۱۳۹۹).

فرش ایرانی یکی از شناسه‌های شناختی کشور ماست. هر فرش دستبافت راوی یک قصه و نتیجه زحمات شبانه روزی است. در فرش ایرانی، زینت منازل ایرانی در بافت فرش از شهرت جهانی برخوردار است. فرش ایرانی، یک پارچه سنگین برای تزئین و یا مصارف خانگی، یکی از اصل‌ترین ویژگی‌های فرهنگ و هنر ایرانی و همچنین یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های فرهنگ و هنر ایرانی و همچنین یکی از صادرات پیشرو است.

فرش ایرانی در انواع مختلف توسط عشایر و کارگاه‌های آموزشی بافته می‌شود. هر فرش راوی هنرها و فرهنگ‌های ایرانی، سنت‌ها، مردم و شیوه زندگی است. فرش‌های دستبافت ایرانی به دلیل ماندگاری، بافت‌های پر زرق و برق، رنگ‌های قوی و طرح‌های دقیق بسیار مشهور است. آنها با رنگ‌های طبیعی، الگوهای قبیله‌ای سنتی و همچنین طرح‌های مدرن اما با پیروی از روش‌های طراحی سنتی و اصیل شناخته می‌شوند. (زارع صحرایی، ۱۳۹۹).

فرش بافی هنری است که با نیاز مادی انسان به زیر انداز آغاز شد و با خلاقیت هنری و نگاه معنوی انسان در طول تاریخ، توصیفی هنری یافت.از این روست فرش بافی در عین اینکه صنعت محسوب می شود هنر نیز هست و اقوام مختلف تار وپود فرش هایشان را با عشق و نگاه عاشقانه می بافند، نقوش به کار رفته در این دستبافته ها بیانگر فرهنگ و سنن و تفکرات و باورهای مردم بوده است، هنر های سنتی ایران ریشه در فرهنگ دارد و بیشتر جنبه کاربردی دارد و عشایر ما از حامیان هنر کاربردی ایران اند.

فرش های ایرانی منابع مهمی برای مطالعه هنر و فرهنگ ایران به شمار می روند و مهم ترین عرصه بروز ذوقیات به ویژه زنان و دختران عشایری و روستایی ایران است. آشنایی با ذوق و بینش دیرینه در هنرهای بومی سرزمینمان موجب آکاهی از نگاه و فرهنگ پیشینیان و بازگشایش پنجره های فروبسته به دنیای پیرامون ماست (مجیدی؛ نوروز برازجانی و حاتم، ۱۳۹۰).

در تعریف فرش گفته شده: کلمه ای است عمومی که به هر چیز گستردنی اعم از نمد، حصیر، قالی، سنگفرش و …. گفته میشود (فرهنگ معین، ۱۳۷۸: ۷۶۱) فرش واژه ای است عربی که در فرهنگ به معنای گستردن و گستردگی است ولی در اصطلاح به زیر اندازی گفته میشود که با دست یا ماشین بافته شده باشد ( حشمتی رضوی، ۱۳۸۷). لذا در حالت گسترده مراد از فرش هر چیز دست بافت یا گسترده و یا هر جنسی است (میرزا امینی و صدیقی ارفعی، ۱۳۹۰).

در همین رابطه باید اذعان کرد: فرهنگ و هنر در جامعه ی ایران همچون دیگر جوامع دنیا دو مقوله ی جدایی ناپذیر و همگرا می باشند که بی واسطه در خلق آثار هنری بر هم تأثیر گذارده و بر این اساس در جامعه ای همچون ایران که دارای گروه های اجتماعی متعدد و متنوعی است، به طور قطع هنری پربار، غنی و متنوع را شاهد خواهیم بود ( لهسایی و آشوری، ۱۳۸۹).

با توجه به اهمیت فرش در فرهنگ ایرانی، تعدد اقوام متنوع ایرانی و جایگاه فرش نزد خانواده های ایرانی هدف از تدوین این پژوهش شناسایی عوامل موثر در بروز نقوش فرشهای ایرانی و کاربردشان در هنر امروز است که در فرهنگ و هنر ایرانی حائز اهمیت می باشد و باعث زنده نگه داشتن این نقوش دیرین سال می شود.

۰۲ روش پژوهش

پژوهش حاضر از نوع مطالعات مروری نظام مند میباشد و تلاش شده است با بررسی دقیق ادبیات نوشتاری دیدگاهی جامع در رابطه با موضوع مورد پژوهش ارائه شود. به همین منظور از مطالبی که به بررسی عوامل موثر در پیدایش نقوش فرش ایرانی پرداخته اند، استفاده شده که در ذیل علاوه بر آنکه به آنها اشاره میشود در حد امکان به تجزیه و تحلیل آنها نیز پرداخته خواهد شد.

۰۳ مروری بر ادبیات مربوطه

افروغ (۱۳۹۰) در مطالعه خود که به شیوه تاریخی و تحلیل محتوا انجام داده است اذعان میدارد: عناصر و نمادهای تصویری که نقوش و محتوای زمینه قالی دستبافت را شامل می شوند، در یک طبقه بندی کلی عبارتند از: نمادهای گیاهی و درختی شامل درخت (سرو، زندگی)، نقشمایه بته جقه، گل نیلوفر (شاه عباسی) و باغ ایرانی؛ نمادهای جانوری انسانی و حیوانی شامل: نقش بهرام گور، نقش هوشنگ شاه، نقش داریوش در تخت جمشید، نقش شیر، نقش طاووس، نقش سیمرغ و بز کوهی؛ و نمادهای ابنیه و بناهای باستانی که شامل بنای تخت جمشید و حجاری های هخامنشی و بنای طاق کسری می شود.

این نقوش و مضامین تصویری شاخصی که در قالی بافی ایرانی بر هویت ملی تاکید می ورزند، در حقیقت از داستان ها، باورها، آیین ها و اسطوره های ایرانی و ملی نظیر شاهنامه و … به پهنه قالی کوچ کرده اند.

لهسایی و آشوری (۱۳۸۹) نیز در تحقیقات خود در زمینه نقوش قالی در ایل قشقایی نقش شیوه زیست و زیست بومی را عامل موثری در بروز نقوش قالی و دست بافت ها بیان کرده اند. آنان اذعان میدارند: برخی گروه های اجتماعی به اجبار طبیعت با انتخاب شیوه ی ساده و بی پیرایه و همیشه در حال کوچ خود نوع خاصی از زندگی و فرهنگ را شکل بخشیده اند.

ایل بزرگ قشقایی یکی از بزرگترین و از لحاظ فرهنگ عامه و هنر سرآمد چادرنشینان استان فارس محسوب می شوند که با فرهنگ و هنری غنی و متأثر از شیوه ی زیست و زیست بومشان. هنری را دارا هستند که به دست هنرمند زنان قالیباف ایل، در کنار سیاه چادرها با نگاره هایی بسیار نزدیک به زندگی و آداب و رسوم و طبیعت پیرامونشان، بافته می شوند. لذا نباید فرهنگ عامه را از برجسته ترین هنر آنان که شامل بسیاری از بافته ها می باشد جدا دانست.

آقا داوود جلفایی و براری (۱۳۹۲) تحقیق خود را در زمینه نقوش فرش های روستایی استان چهار محال بختیاری انجام داده اند و عنوان مینمایند: فرش های روستایی ایران منابع مهمی برای مطالعه هنر و فرهنگ روستایی ایران به شمار می روند. کاربرد نقوش و رنگ های به کاررفته در این فرش ها بازتاب فرهنگ، آداب و رسوم، هنر و تجربه زیست مردم منطقه است.

حضور وجوه مشترک در نقوش به کاررفته در قاب های فرش های خشتی و رنگ آن ها حاکی از روح حاکم بر این آثار، تحت تأثیر معاشرت با طبیعت است. در این فرش های خشتی، تفاوت هایی از لحاظ ظاهری و تکنیکی وجود دارد که برای تشخیص بهتر فرش های خشتی مناطق مختلف استان چهارمحال و بختیاری از یکدیگر لازم است نقوش داخل قاب ها از لحاظ تجسمی بررسی شود.

در مطالعه آنان پاسخ به سئوالات زیر مدنظر بوده است: ۱.بیشترین نقوش به کاررفته در فرش های خشتی مناطق مختلف این استان چیست؟ ۲.چه تفاوت هایی بین نقوش فرش های این مناطق وجود دارد؟ نتیجه این مطالعه نشان داده است، نقوش در قالی های خشتی دارای تنوع زیادی است و بسته به سلیقه بافندگان نقوش خشت ها تغییر می کند، ولی به طور کلی موضوع متن این خشت ها بیشتر نقوش گیاهی، درختی بوده و کمتر از پرندگان و چهارپایان استفاده شده است. نقوش به کاررفته در قالی های خشتی در ابتدا در روستا های سامان، فرخشهر، شلمزار، سفیددشت و اردل به صورت تجریدی به کار رفته و در قالی های چالشتر و شهرکرد طبیعی تر نمایان شده است .

این مطالعه هم چنین نشان داده است: با تطبیق نقوش فرش های مناطق اطراف استان چهارمحال و بختیاری با یکدیگر می توان آن ها را از یکدیگر بازشناخت. البته با بررسی این نقوش می توان دریافت که قالی باف آزادانه و به طور ذهنی ذوق هنری خود را نیز در به تصویر کشیدن این نقوش به کار برده است.

ساریخانی و کریمیان (۱۳۹۸) نیز در رابطه با عوامل موثر در پیدایش نقوش فرش در ایل بختیاری اذعان میدارند: در کل قابل ذکر است که نقوش انواع دستبافته های بختیاری، از طبیعت پیرامون، حیوانات، پرندگان بومی و نیز اشیا و ابزار معیشت منطقه جغرافیایی آنها الهام گرفته و همه این نقوش، تکیه بر نقش مایه های هندسی داشته و به صورت انتزاعی و تجریدی به ‌کار برده شده اند.

بافنده ایلی، خیلی هنرمندانه، از محیط اطراف زندگی روزمره خود، نقوشی را در ذهن پرورانده و در دست بافته های خود به‌کار برده که با هویت بومی و شرایط زیستی و حتی نوع کاربرد این نقوش در زندگی او، مطابقت داشته اند.

دادور و مومنیان (۱۳۸۹) تحقیق خود را بر عوامل موثر بر پیدایش نقوش گلیم قشقایی انجام داده اند. نتایج این پژوهش نشان داده است به طور کلی عناوین عوامل مهم و موثر در پیدایش نقوش گلیم قشقایی را می توان چنین بر شمرد:
الف: عوامل جغرافیایی و طبیعت اطراف
ب) : تاریخ، فرهنگ و هنر عشایر ایران
ج) نظام مدیریتی ایل
د) سطح سواد و دانایی و میزان درآمد و معیشت افراد ایل

این مطالعه هم چنین نشان داده است: کوچرو بودن و زندگی در ییلاق و قشلاق و به دنبال آن زندگی در ایل، اطراق های متعدد در طول انتقال ایل از ییلاق به قشلاق و به عکس، یکی از عوامل مهم در بروز خلاقیتهای ذهنی، نقش آفرینی و طراحی نقوش و نگاره هاست که به دست توانای زنان ایل در دست بافته ها به ویژه گلیم ظهور و بروز مینماید. این گونه زندگی و تحمل ناسازگاریهای طبیعت وحشی از جمله مهمترین عوامل در اگیزش ذهنی و تجلی تخیلات بافندگان است.

سوری (۱۳۹۷) نیز در خصوص نقوش گلیم و فرش در ایل قشقایی بیان میدارد: مهمترین شاخصه نقوش گلیم های قشقایی ، پرهیز از بکاربردن هر گونه فــــــرم دایرهای و خطوط منحنی اســــــت که یکی از دلایل انتخاب بافت هندســــــی، آسان بودن عمل بافت است زیرا بافت اشکال منحنی، نیاز به دانش بیشتر دارد. این هندســــــه گرایی، از نخستین تجربه های انسان در آغاز جوامع بدوی و کوچرو میباشــــــد.

این نقوش دارای ریشه ها و مفاهیم اسطورهای میباشــــــند و از ادب پارسی برگرفته شده اند. همچنین این نقوش از اندیشه ماوراءلطبیعه و باورهای ذهنی و رمزی نیز نشات گرفته اند و تنها یک نقش ظاهری نیستند بلکه دارای بطون و سطوح مختلف با معناهای نمادین و متعالی هســــــتند که گذشــــــته از معنی ویژه و بالواسطه خود به چیز دیگر، بخصوص مضمون معنوی و درونی که ذهــــــن ژرف اندیش را از ظاهر نقش به حقایق رازآلود عرفانی در بطن آن راهبر میشوند.

زارع صحرایی (۱۳۹۹) نقوش مندرج در فرشهای ایرانی را در ادوار مختلف تاریخی مورد بررسی قرار داده است. وی در مقاله خود تحت عنوان” بررسی هنر طراحی فرش در ایران در دوره معاصر” عوامل موثر در پیدایش نقوش فرش ایرانی در ادوار مختلف را اینگونه بیان میدارد:

در دوره هخامنشی نقوش ساده هندسی از زندگی کشاورزی و دامپروری مانند زمین و کوه و … تاثیر گرفته است به همین از نظر سیر تاریخی و تحول هنر دوره هخامنشی مجموعه‌ای از هنر مادی، آشوری، بابلی و اوراتوئی یونانی و ایلامی است و هخامنشیان بعلت تسلط بر همه این سرزمین‌ها هنر آنها را در اختیار گرفته‌اند. تخت جمشید گنجینه بزرگ هخامنشی است.

وی هم چنین اذعان میدارد ویژگی‌های عمده نقوش، دوره هخامنشی عبارتند از:
– استفاده از نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی.
– تقسیم بندی قالب و طراحی حاشیه و متن.
– نقوش گیاهی رایج شامل درخت سرو، گل پر و نیلوفر آبی.
– استفاده از شیوه‌های انتقال، قرینه‌سازی انعکاسی در تکثیر نقوش.
– محدود بودن نقوش گیاهی
– ظرافت و دقت در اجرای اثر

زارع صحرایی (۱۳۹۹) در ادامه بررسی ویژگیها و عوامل موثر در پیدایش نقوش در فرش ایرانی و در ادوار مختلف تاریخی، به ویژگیهای نقوش فرش در دوره ساسانیان پرداخته و اذعان میدارد: نقوش دوره ساسانی برگرفته از نقوش و آثار دوره هخامنشی است و ویژگی‌های نقوش این دوره عبارتند از:
– نقوش گیاهی ( انسانی و حیوانی)
– در نقوش گیاهی تنوع اندک است.
– نقوش گیاهی در حواشی طرح‌ها استفاده می‌شود.
– شیوه تکرار و قرینه‌سازی.
– قوش گیاهی قوس‌دار و دورانی کاربرد دارد

در مطالعه زارع صحرایی ( ۱۳۹۹) هم چنین به ویژگیهای نقوش فرش ایرانی در ایران پس از اسلام اشاره شده است. در این پژوهش عنوان شده: در دوره اسلامی با ظهور اسلام و گسترش آن در سرزمین‌های اسلامی که موجب انقراض سلسله ساسانی و جایگزینی دین اسلام بجای دین زرتشت گردید، عمیقا بر همه شئونات ایرانیان مخصوصا هنر آنها تاثیر گذاشت. ویژگی‌های نقوش و طرح‌های دوره اسلامی از ابتدا تا پایان دوره سلجوقی عبارتند از:
– کاربرد وسیع طراحی خطوط کوفی متنوع و ترکیب خطوط کوفی با نقوش اسلیمی و طراحی خطوط متنوع کوفی براساس نقش، برای اسلیمی
– فشردگی و پیچیدگی طرح‌ها
– تزیین فضای مالی نقوش اسلیمی با نقوش هندسی
– ابتکار در ترکیب نقوش و کاربرد متنوع آنها در زمینه‌های قاب ستار، چلپیا، حاشیه، متن
– ترکیب خط، نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی و هندسی با یکدیگر در تزئین آثار و اشیای کاربردی
– تاثیر مضامین ادبی و مفاهیم مذهبی در تزئین آثار
– بکارگیری نقوش در اشکال دایره‌ای و کاربرد نقوش اسلیمی با قوس‌های کوتاه

زارع صحرایی (۱۳۹۹) در ادامه مطالعه خود به بررسی وضعیت نقوش فرش در بعد از اسلام پرداخته و بیان میدارد: بعد از دوره اسلامی، دوره مغول و ایلخانی و تیموری می‌باشد و بر همین صورت تغییرات در نقوش اسلیمی و خطاتی بوجود می‌آید در دوره صفویه قوس‌های بزرگ اسلیمی و ختای در عین حال با رعایت ظرافت و تناسبات بوجود می‌آید و در زمان قاجار نیز شاهد کم رنگ شدن اصالت در نقوش سنتی هستیم.

در دوره معاصر طراحی در هنرهای سنتی و مخصوصا صنایع دستی کاربرد وسیعی دارد و در شهرستان‌های بزرگ مانند تهران، اصفهان، مشهد، شیراز، کرمان و تبریز و … هنرمندان و صاجبان این حرف مشغول فعالیت هستند و در میان آثار این هنرمندان طراح آثار ابتکاری به چشم می‌خورد که با نمونه‌های مشابه آن در گذشته قابل رقابت است .

در رابطه با بررسی نقوش فرش ایرانی در ادوار مختلف تاریخی کاکاوند (۱۳۹۷) نیز در مقاله خود تحت عنوان” مطالعـه عوامـل تأثیرگـذار بـر مبانی بـری نقـوش قالیهـای مصور در نقاشیهای ایرانی (مطالعه موردی: آثار دورههای نادری، زند و قاجار(. اظهار داشته است: مطالعه و مشــاهده نقوش قالیها و بررسی تطبیقی آنها، با در نظر داشتن بازه کوتاه زمانی، میان نادرشاه افشار (۱۱۶۰-۱۱۴۸ ه ق.) تا پادشاهی فتحعلی شاه قاجار ( ۱۲۵۰-۱۲۱۲ ه ق.)

این نتیجه را حاصل می‌کند که، تغییرات محسوسی درالگو و ساختار طرحها، به چشــم میخورد این در حالی است که، نقاشان بسیاری در دربار این حاکمان به صورت مشترک حضور داشــته اند. بنابراین، نکته این اســت که، در زمان هریک، عواملی سبب تغییر، شکل گیری و بازنگری نقش مایه ها شده است. اعمال نظر و سلیقه شــاهان در هر دوره ای، شاکله و ساختار نقوش قالی را تعیین نموده است. اما، گاهی نقوش مصور، بازتابی از رویدادهای اجتماعی و سیاســی بوده است.

در ادامه مطالعات مربوط به بررسی عوامل موثر در پیدایش نقوش در فرش ایرانی، میتوان به پژوهش جوانی؛ ایزدی جیران؛ فکوهی و قانی (۱۳۹۳) اشاره نمود. جوانی و همکاران (۱۳۹۲) در مقاله ی خود تحت عنوان ” عوامل موثر در بروز پیدایش نقوش قالی خشتی چالش تر” بیان میدارند: به نظر می رسد که برخی از نقوش ریشه کهن دارند و از عواملی همچون: طبیعت، اعتقادات، تأثیرات فرهنگی و سبک بومی منطقه سرچشمه گرفته اند. یافته جدید این تحقیق نشان می دهد که عامل طبیعت و تأثیرات فرهنگی بیشترین تأثیرگذاری بر پیدایش نقوش قالی های خشتی چالش تر را داشته اند و در حال حاضر هم با چنین پشتوانه ای جایگاه خود را حفظ کرده است.

در بررسی دقیق تر نقوش در قالی خشتی چالش تر، آشوری (۱۳۷۹) نیز اظهار میدارد: وقتی از تجسم عوامل فرهنگی در نقوش قالی خشتی چالش تر سخن گفته می شود، اشاره به این نکته دارد که این نوع قالی فرم ملموسی است که قسمت هایی از فرهنگ بومی را نشان می دهد؛ یعنی با بررسی این قالی می توان بخشی از حضور میراث گذشته را در شیوه بودن و بخشی از درگیری افراد با این میراث را در شیوه عمل کردن مشاهده کرد.

طبق تعریف ارائه شده فرهنگ خود به فرهنگ مادی و معنوی تقسیم می شودفرهنگ مادی شامل ابزارهای مادی، شیوه ها و فرآیندهای ساخت و ساز آن ها و آنچه به دست بشر از ماده طبیعی ساخته می شود و فرهنگ معنوی شامل ارزش ها، باورها، اندیشه ها، دانش، دین، آداب و سنت ها، علوم، فلسفه، ادبیات، هنر و همه فرآورده های ذهنی انسان می داند.

در ادامه بررسی های مربوط به عوامل موثر در پیدایش نقوش فرشهای ایرانی، میتوان به پژوهش قاسم زاده، سامانیان، عطاری و ژوله (۱۳۹۹) اشاره نمود. قاسم زاده و مکاران (۱۳۹۹) پژوهش خود را با هدف بررسی عوامل موثر در شکل گیری دست بافته های عشایر خراسان شمالی با تکیه بر طرح و نقش انجام داده اند.

نتایج این مطالعه نشان داده است: عوامل متعددی باعث شکل گیری دست بافته‌های کوچ-نشینان کرد در خراسان شمالی شده و هم چنین بین نقش دست‌بافته‌ها و اعتقادات و باورهای بافندگان ارتباط معناداری وجود دارد. این پژوهش هم چنین نشان داد: نقوش به کار رفته در دست‌بافته‌ها صرفاً تزئینی نیستند و جنبه‌ی نمادین دارند و مهم‌ترین مشخصه نقوش کرمانجی عدم استفاده از خطوط و فرم‌های منحنی است و آن‌چه مهم است نقش‌مایه‌ها هستند و چیزی به نام طرح جز در چند مورد معدود وجود ندارد.

این مطالعه هم چنین نشان داد: عشایر خراسان شمالی در بافت گلیم بیشتر از نگاره‌های حیوانی بهره برده‌اند و در جاجیم بیشتر نقش اشیا کاربردی در زندگی روزمره‌شان را بافته‌اند.در قالی‌بافی علاوه بر استفاده از طرح‌های اصیل کرمانجی از سنت‌های طرح و نقش همسایگان خود مانند ترکمن‌ها و بلوچ‌ها نیز تاثیر گرفته‌‌اند.

برخی از نقوش مانند طاووس و شتر قدمت زیادی دارندکه اهمیت آن ریشه در باورهای این قوم دارد و بعضی از نقش‌ها مثل هواپیما و سماور جدیداندکه بافنده احتمالاً به این دلیل که این اشیا برایش جالب بوده‌اند، آن‌ها را وارد سنت بافندگی قوم خود کرده است و نیز بعضی از نقوش قدیمی مانند قرقره،شانه،نردبان و … نقش اشیایی هستند که او در زندگی روزمره خود از آن‌ها استفاده می‌کرده است.

علاوه بر آنچه که در مورد عوامل بر پیدایش نقوش در فرشهای ایرانی گفته شد، صداقت (۱۳۹۴؛ به نقل از قاضیانی، ۱۳۷۶) نیز بیان میدارد: ذهن خلاق و زیبایی‌پسند بافنده همیشه در پی بافتن طرحی زیباتر و جدید است که نشان از رویاها و آرزو‌های او دارد؛ مانند نقش پله در بافته‌های عشایر بختیاری که پله‌ در زندگی آن‌ها وجود ندارد ولی با بافتن آن بر روی فرش‌های خود آن را به زندگی‌شان وارد کرده‌اند و با زیباتر جلوه ‌دادن طبیعت اطراف خود بر روی بافته‌هایشان، آنچه را که می‌پسندند می‌بافند .

۰۴ بحث و نتیجه گیری

این پژوهش به بررسی عوامل موثر درشکل گیری نقوش در فرشهای ایرانی پرداخته است. در این مطالعه که به شکل مروری و به شیوه نظام مند انجام شده است، تلاش گردید تا با بررسی منابع و متون در دسترس و معتبر به این سوال اصلی پاسخ داده شود که چه عواملی در شکل گیری نقوش در فرشهای ایرانی موثر بوده اند.

در این راستا با توجه به تنوع و تعدد قومیتهای مختلف در ایران، مطالعاتی که به بررسی نقوش فرش در میان اقوام ایرانی پرداخته، مورد بررسی قرار گرفتند. در این راستا میتوان اذعان نمود: فرش و هنر دو مقوله جدایی ‌ناپذیر فرهنگ و تمدن ایران زمین هستند که قرن‌ها متمادی است که در سرزمین ایران از جایگاه ارزشمندی برخوردار می‌باشند و فرش ایرانی یکی از شناسه‌های شناختی کشور ماست.
نتایج این مطالعه نشان داده است: باورها و اعتقادات، طبیعت و الهامات آن، سبک بومی منطقه، ییلاق و قشلاق و به دنبال آن زندگی در ایل، اطراق های متعدد در طول انتقال ایل از ییلاق به قشلاق و به عکس، عوامل جغرافیایی و طبیعت اطراف، تاریخ، فرهنگ و هنر عشایر ایران، نظام مدیریتی ایل، سطح سواد و دانایی و میزان درآمد و معیشت افراد ایل، مفاهیم اسطورهای و برگرفته شده از ادب پارسی، اندیشه ماوراءلطبیعه و باورهای ذهنی و رمزی، آداب و سنت ها، فلسفه، ادبیات، هنر و همه فرآورده های ذهنی، و حتی اشیا کاریردی زندگی روزمره، همه و همه در بروز خلاقیتهای ذهنی، نقش آفرینی و طراحی نقوش و نگاره در فرش ایرانی، سهیم بوده و از عوامل بسیار تاثیر گذار محسوب میشوند.

در ادامه این بررسی به عوامل موثر در پیدایش نقوش فرش در ادوار مختلف تاریخی نیز پرداخته شد. نتیجه این بررسیها حاکی از ان بوده است که، سبک زندگی کشاورزی و دامپروری و مضامین ادبی و مذهبی و هم چنین اعمال نظر و سلیقه شــاهان در هر دوره ای، شاکله و ساختار نقوش قالی را تعیین نموده است. اما، گاهی نیز نقوش مصور، بازتابی از رویدادهای اجتماعی و سیاســی نیز بوده است.

در ادامه به عنوان یک نتیجه بسیار مهم باید اذعان داشت که هر چند که کلیه عوامل یاد شده در پیدایش نقوش در فرش ایرانی تاثیر گزار بوده اند، اما در نهایت این ذهن خلاق و زیبایی‌پسند بافنده بوده که همیشه و همیشه در پی بافتن طرحی زیباتر و جدید بوده تا بتواند از فرش و قالی اثری هنری بسیار نفیس که در بر دارنده هویت و فرهنگ ایرانی است را خلق کند.

فهرست منابع

– افروغ، محمد. (۱۳۹۰). نقوش قالی دستباف ایرانی نمادهایی از هویت ملی. نشریه مطالعات ملی. دوره ۱۲، شماره ۴( ۴۸)، صص: ۱۷۲-۱۴۱.
– آشوری، داریوش. ( ۱۳۷۹). تعریف ها و مفهوم فرهنگ. تهران: انتشارات آگه.
– آقا داود جلفایی، سمیرا و براری، میثم. (۱۳۹۲). بررسی تطبیقی نقش قاب های خشتی فرش های مناطق استان چهارمحال و بختیاری. فصلنامه علمی- پژوهشی نگره. شماره ۲۶. تابستان ۱۳۹۲. صص: ۴۹-۳۵.
– جوانی، اصغر؛ ایزدی جیران، اصغر، فکوهی، ناصر و قانی، افسانه. (۱۳۹۳). عوامل موثر در بروز پیدایش نقوش قالی خشتی چالش تر. فصلنامه علمی، پژوهشی نگره. شماره ۳۳ بهار ۹۴، صص: ۵۹-۴۷.
– حشمتی رضوی، ف. (۱۳۸۱). مدیریت هنر و صنعت فرش ایران. تهران: انتشارات لیلی. چاپ اول.
– دادور ابوالقاسم و مومنیان، حمیدرضا. (۱۳۸۵). عوامل موثر بر پیدایش و شکل گیری نقوش گلیم قشقایی. گلجام. فصلنامه علمی، پژوهشی فرش ایران. شماره دو، بهار ۱۳۸۵ صص: ۶۳-۴۷.
– زارع صحرایی، معصومه. (۱۳۹۹). بررسی هنر طراحی فرش در ایران در دوره معاصر. مجله نساجی کهن. اسفند ۱۳۹۹، قابل دسترسی در: https://kohanjournal.com
– ساریخانی، مجید و کریمیان، عاطفه. (۱۳۹۸). بررسی تطبیقی نقوش دست بافته های عشایر بختیاری با سفال های پیش از تاریخ جنوب غرب ایران. دو فصلنامه علمی تطبیقی هنر. سال نهم شماره دهم، بهار و تابستان ۱۳۹۸، صص: ۹۱-۷۵.
– سوری، آزاده. (۱۳۹۷). پژوهشی درنقش پردازی گلیم قشقایی فارس. نشریه هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی. دوره ۲۳، شماره ۲ صص: ۶۸-۵۵.
– شریف، حبیبه؛ اسکندر پور خرمی، پرویز و فهیمی فر، اصغر. (۱۳۹۵). مطالعه تاثیر عناصر موجود بر نقوش گلیم جیرفت. نشریه گلجام. شماره ۳۰، صص: ۲۱-۵.
– صداقت، نفیسه. (۱۳۹۴). نقش ها خبر از چه دارند؟ عوامل موثر بر نقوش فرشهای روستایی و عشایری. نشریه رشد آموزش تاریخ. بهار ۱۳۹۴. شماره ۵۸. صص: ۲۳-۲۱.
– قاسم زاده، زهره؛ سامانیان، صمد؛ عطاری، علیرضا؛ ژوله، تورج. (۱۳۹۹). بررسی عوامل موثر در شکل گیری دست بافته های عشایر خراسان شمالی با تکیه بر طرح و نقش. قابل دسترسی در: https://www.iran-carpet.com/fa/blog. ( تاریخ بازدید: ۱۵/۰۳/۱۴۰۱).
– کاکاوند، سمانه. (۱۳۹۷). طالعـه عوامـل تأثیرگـذار بـر مبانی بـری نقـوش قالیهـای مصور در نقاشیهای ایرانی ( مطالعه موردی: آثار دورههای نادری، زند و قاجار( . نشریه مبانی نظری هنرهای تجسمی شماره۵ تابستان ۱۳۹۷. صص:۱۲۲-۱۰۷.
– لهسایی، آرتمیس و آشوری، محمد تقی. (۱۳۸۹). تاثیر فرهنگ عامه ی خاص بر نقوش بافته های قشقایی. پایان نامه. دانشگاه هنر، دانشکده هنرهای کاربردی
– مجیدی، مژگان ؛ نوروز برازجانی، ویدا ؛ حاتم، غلامعلی. ( ۱۳۹۰). نقش اعتقادات و باورها در نقوش دستبافته های عشایری،همایش ملی هنر، فرهنگ، تاریخ و تولید فرش دستباف ایران و جهان،نجف آباد،https://civilica.com/doc/116558
– میرزا امینی، سید محمد مهدی و صدیقی ارفعی، فریبرز. (۱۳۹۰). عوامل موثر بر فروش فرش ماشینی و دست باف در ایران. دو فصلنامه علمی گلجام. دوره ۷ شماره ۲۰، صص: ۳۸-۲۹.