تار و پود رنگ باخته ۳قرن فرش بافی در مسک

دیگر دار قالی آهنگ زندگی نمی سراید و تار و پود عشق را زمزمه نمی کند. گل های روی قالی لبخند مهربانی بر لب نمی نشاند و دیگر آواز نقشه خوانی در موسیقی زندگی طنین انداز نیست. در گذشته هنر قالی بافی از مشاغل اصلی روستای مسک به حساب می آمد ولی امروز به دلایل مختلف از جمله گرانی رنگ و نخ و نیز مشکل فروش تا حدود زیادی از رونق افتاده است و در یک حساب سرانگشتی سود قابل ملاحظه ای برای خانواده ها ندارد. یکی از معتمدان روستای مسک می گوید:در محدوده بیرجند و منطقه قهستان فرش دستباف مسک شناخته شده است و اگر فرش دستباف روستاهای اطراف منطقه هم به فروش می رسد به دلیل این است که طرح، نقشه، رنگ آمیزی و … را از این روستا گرفته اند. به گفته «کدخدا»، طراحی و خوش سلیقگی بافندگان فرش مسک سبب شده است هنر دست این نقطه روستایی در دیگر نقاط زبانزد خاص و عام باشد.

بی رونقی بازار فرش دلیل اصلی مهاجرت مردم

یکی دیگر از معتمدان روستای مسک هم از دلایل اصلی مهاجرت اهالی این روستا به شهر را از رونق افتادن بازار فرش می داند و می گوید: عمده درآمد مردم در زمان رونق هنر قالی بافی از این محل تامین می شد به طوری که هر یک از خانواده ها یک و برخی ۲ تا ۳ دار قالی بافی داشتند. «خسروی» به مرغوبیت و معروفیت فرش دستباف مسک در منطقه اشاره می کند و می افزاید: در این روستا تمام فعالیت های وابسته به هنر فرش بافی اعم از رنگ آمیزی، نقاشی، طراحی نقشه و تهیه نخ از پشم و … انجام می شد ولی اکنون همه این فعالیت ها منسوخ شده است.

وی با بیان این که در گذشته نخ مورد نیاز فرش دستباف مسک با استفاده از رنگ های طبیعی رنگ آمیزی می شد و هنوز آثار آن باقی است، ادامه می دهد: ابتکار و خوش سلیقگی بافندگان و طراحان نقشه این روستا سبب شد روستاهای اطراف هم از آن ها سرمشق بگیرند اما در حال حاضر فقط افراد مسن در این زمینه حرفی برای گفتن دارند و افرادی که سلیقه و جسارت کار داشتند دیگر میدان کار ندارند و دلیل آن هم مقرون به صرفه نبودن است. به گفته وی، تمام ابزار و تجهیزات مورد نیاز هنر قالی بافی هم در مسک توسط استادکاران ماهر تهیه می شد و قالی بافی یکی از منابع درآمد روستاییان به حساب می آمد. به علاوه قالیبافان و بافندگان فرش دستباف دیگر نقاط و به ویژه منطقه قهستان ابزار و تجهیزات مورد نیاز همانند تخته، شانه، دار و… را از مسک تهیه می کردند.

قدمتی از حکومت تیموریان

درباره اصالت فرش مسک و این که خاستگاه فرش قهستان چه نقطه ای بوده است با رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادر کنندگان فرش دستباف استان که از همین روستاست و از پدران خویش هنر قالی بافی را فرا گرفته و با تحصیل در مرکز آموزش عالی تجربه و علم قالی بافی را با هم پیوند داده است به گفت وگو نشستیم.

«کامیابی مسک» می گوید: این که بگوییم فرش به طور مشخص مربوط به کدام منطقه است و قالی بافی از کجا شروع شده است حرف صحیحی نیست زیرا فرش قبل از این که کف پوش های ماشینی اختراع شود به عنوان یکی از کالاهای ضروری مطرح بود به علاوه از زمانی که زندگی مدرن آغاز شد فرش نیز همراه آن بود.

وی می افزاید: فرش دستبافی که امروزه از آن سخن به میان می آوریم دست بافته پرزداری است که در گذشته با الیاف گیاهان و هم اکنون با نخ و پشم تهیه می شود زیرا کف پوش پرزدار، نرم تر و گرم تر است.

وی با بیان این که به دلیل خراب شدن سریع فرش در برابر رطوبت، سایش و آفات نمی توان زمان بافت آن را تعیین کرد، ادامه می دهد: سابقه قدیمی ترین فرشی که کشف شده به ۲ هزار و ۵۰۰ سال پیش بر می گردد اما براساس مدارک و شواهد به جا مانده در کتابخانه، عهدنامه ها و … فرش این منطقه را به عنوان منطقه قاینات می شناختند و به زمان حکومت تیموریان که پایتخت آن ها در هرات بوده است، بر می گردد.

به گفته وی، در آن زمان صاحبان سبک هرات طرح ها و نقشه هایی تهیه می کردند اما به دلیل این که در منطقه هرات بافندگی وجود نداشته است و در منطقه قاینات فرش بافی رواج داشت، فرش ها را در منطقه قاینات می بافتند.بنابراین براساس تحقیقات انجام شده سابقه قالی بافی در این نقطه به ۲۰۰ سال قبل بر می گردد و یک تاجر به نام سلطان محمود علی ارباب ابن ملک حسین هم بوده که بین هرات و عراق تجارت می کرده است به علاوه وقف نامه و اسنادی هم موجود است که فرش هایی را به سفارش درباریان هرات در منطقه قاینات می بافتند. همچنین یک‌سری فرش ها به عنوان هدیه به دیگر نقاط جهان صادر می شده که امروز فرش هایی که در دنیا به فرش های هراتی معروف است در حقیقت هنر مردم این منطقه است و باید گفت فرش بافی در منطقه قهستان و خراسان جنوبی قدمتی دیرینه دارد و فرش درخش به نام است.

رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف استان، دلیل پا گرفتن این هنر را در منطقه قهستان علاقه آقایان به هنر قالی بافی می داند و می گوید: منطقه قهستان جزو معدود مناطقی است که در آن آقایان هم قالیبافی می کنند ولی در مناطقی همانند سرایان، بشرویه، فردوس و بخشی از قاین فرش بافی برای آقایان مطرح نیست و هیچ علاقه ای هم به این هنر ندارند.

به گفته وی، تمام وقت کار کردن آقایان در زمینه هنر قالی بافی نشان دهنده قدمت آن در منطقه قهستان است زیرا به عنوان یک شغل پایدار و دایمی به آن توجه شده است.

همچنین فرش بافی علاوه بر شغل دایم، در حقیقت هنر سنتی بوده است که مردم همراه با کار کشاورزی، دامداری و … به آن می پرداختند.

وی در ادامه سخنانش به قالیچه جهیزیه که توسط دختران در این منطقه بافته می شده است اشاره می کند و می گوید: شخص چون این فرش را برای خودش می بافته دقت بیشتری در آن به کار می برده است به همین دلیل به آن قالیچه جهیزیه می گفتند.

وی می افزاید: سابقه هنر سنتی فرش در منطقه قهستان طولانی است و مسک هم جزو منطقه قهستان به حساب می آید و سابقه قالی بافی در مسک، درخش و در تمام منطقه قهستان بیشتر از ۳۰۰ سال است.

وی ادامه می دهد: یک‌سری تحقیقات مربوط به جنگ جهانی است که انگلیس ها انجام داده اند و آستان قدس رضوی هم این کتاب را ترجمه کرده و در آن از تعداد زیاد دار قالی در مسک سخن به میان آمده است. به علاوه تمام فعالیت های مربوط به این هنر همانند رنگ آمیزی طبیعی، تهیه ادوات و تجهیزات مورد نیاز این هنر نیز در مسک انجام می شده است.

رونمایی از اصالت کار با رنگ آمیزی سنتی

«کامیابی مسک» معتقد است در گذشته چون رنگ آمیزی های شیمیایی نبود تمام بافندگان فرش شیوه های رنگ آمیزی سنتی را می دانستند و در این کار مهارت داشتند. هر چند شاید شیوه ها و طیف های رنگی که با این رنگ آمیزی ها به دست می آمد متفاوت بود اما اصالت کار آن ها را نشان می داد.

وی خاطرنشان می کند: به دلیل این که صاحبان سبک هراتی نقوش قالی بافی را تهیه می کردند قالی بافان منطقه قهستان در این زمینه خود را مستغنی می دانستند و به همین دلیل کمتر به دنبال طراحی و نقشه می رفتند.

وی اضافه می کند: وقتی یک هنر در منطقه پا می گیرد که یکسری دلایل اقتصادی، اجتماعی و … پشت سر آن باشد که اولین عامل نیاز است و چون نیازی در زمینه طراحی و نقشه وجود نداشته است این هنر پا نگرفته است. وی با بیان این که فقط اصلاحاتی در نقوش هراتی انجام و نقشه های بافته شده در منطقه ادامه نقوش هراتی است، می گوید: ۶۰ درصد کل تولیدات خراسان جنوبی را این نقوش تشکیل می دهد و هر چند تغییراتی در نقوش هراتی ایجاد شده اما درون مایه اش مربوط به آن زمان است.

وی با اشاره به این که ۹۵ درصد فرش خراسان جنوبی با این نقوش به خارج صادر می شود، می افزاید: باید طرح و نقشی صادر شود که بازار داخلی و خارج آن را بپسندد بنابراین در گذشته تعداد معدودی طراح و نقاش داشتیم که در حقیقت نقشه ها را کپی می کردند یا با استفاده از کاغذهای شطرنجی این کار را انجام می دادند.

وی اضافه می کند: یکسری طراح و نقاش هم مانند محمدکریم کرمانی داشتیم که از مناطق دیگر آمدند و افرادی هم چون قنبری، زهرایی، سرچاهی و … بومی منطقه بودند اما به هر حال تنها فردی که در این زمینه صاحب سبک بوده، فردی با نام سعدی است.

وی می گوید: به عنوان مثال او نقش لچک ترنج با گل های شاه عباسی که ترنج وسط آن به صورت دایره بوده و ۱۶ کله داشته را به ۳ کله و به صورت خورشید کویر تغییر داده است و نقشه های منطقه، نقشه های هراتی با اندکی تغییر است.

به گفته رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف استان، همه قالی بافان متبحر از این ذوق و سلیقه برخوردار بودند تا به نحوی نقشه ها را کپی کنند و به طور طبیعی روستای مسک که بافنده های آن جزو بهترین بافنده ها هستند و هنرشان نسل به نسل انتقال یافته است، در این زمینه متبحرتر بودند.

وی اضافه می کند: در گذشته به لحاظ اقتصادی صرفه نداشت که شخص روستایی به شهر بیاید و نقشه ها یا ادوات مربوط به هنر قالی بافی را تهیه کند بنابراین همه هنرهای وابسته به این حرفه را هم فرا می گرفتند.

وی با اشاره به این که قرار گرفتن هنرهای وابسته به قالی بافی در روستاهای با سابقه طولانی در این هنر بیشتر بوده است، اظهار می دارد: در روستاهایی مانند مسک و درخش که هنر فرش بافی قدمتی دیرینه دارد تمام مراحل این حرفه همانند رنگرزی، چله کشی، مراحل بافت و … در آن انجام شده است.

منبع: کارپتور