آیا صنعت بازیافت پالستیک اروپا قابل نجات است؟

پالستیک برای بازیافت، هیچ کمبودی ندارد .

در سال های اخیر، بسیاری از صنایع در اروپا به دلایل مختلف از جمله هزینه های بالای تولید، قوانین سختگیرانه زیست محیطی و رقابت نابرابر با محصولات وارداتی شرق اسیا، دیگر توجیه اقتصادی خود را از دست داده و حتی به معضلی برای این کشورها تبدیل شده اند. در همین حال، این همان صنایعی است که می توانند در کشوری مانند ایران که از مزیتهای نسبی همچون نیروی کار جوان، هزینه های پایین تر تولید و موقعیت استراتژیک جغرافیایی برخوردار است، نه تنها سودآور باشند، که به برگ برنده ای برای نجات اقتصاد کشور تبدیل شوند. این موقعیت، امکان ایجاد قراردادهای دوسر برد با خود اروپایی ها را نیز فراهم می آورد؛ دقیقا در نقطه ای که آنها به ما و مزیت هایمان نیاز دارند. صنعت بازیافت پالستیک، نمونه ای بارز از چنین فرصتی است.

صنعت بازیافت پالستیک، یکی پس از دیگری ضربه می خورد و زیان میبیند.

کارخانه شرکت “بیفا” در ساندرلند که تنها در سال ۲۰۲۲ با هزینه ۷ میلیون پوند راه اندازی شده بود، فوریه امسال تعطیل شد. رقیب آن، شرکت “ویریدور” نیز کارخانه “ایونماوث” خود را در سال ۲۰۲۲ و کارخانه “اسکلمرزدیل” را سال گذشته تعطیل کرد و تابستان امسال هم تأیید کرد که کارخانه “روچستر” را هم می بندد.

مثل ریزش دومینو، موج تعطیلی کارخانه های بازیافت پالستیک، گریبانگیر کل اروپا شده است: شرکت بزرگ دیگر، “وئولیا”، امسال هر دو کارخانه خود در آلمان را تعطیل می کند . از سوی دیگر، سال گذشته هفت بازیافت کننده پالستیک در هلند نیز تعطیل شدند.

در همین حال، شرکت های “بورلیس”، “داو” و “نسته” همگ ی از برنامه های خود برای ساخت کارخانه های جدید بازیافت پالستیک در اروپا صرف نظر کرده اند.

انجمن صنفی “پالستیک ریسایکلرز اروپا” می گوید این تعطیلی ها به معنی از دست رفتن نزدیک به یک میلیون تن ظرفیت بازیافت پالستیک از سال ۲۰۲۳ به این سو است.

این انجمن در بیانیه ای به بی بی سی گفت:اگر اقدام قاطعی از سوی سیاستمداران صورت نگیرد، اروپا صنعت بازیافت خود را با وابستگی به واردات ناپایدار و حجم روز افزون زباله جایگزین خواهد کرد و این هم تاب آوری اقتصادی و هم پیشگامی زیست محیطی آن را تضعیف می کند .

“جیمز مکلیری”، مدیر عامل بخش پلیمرهای بیفا، هشدار می دهد که به احتمال زیاد شاهد تعطیلی های بیشتری خواهیم بود، چرا که این صنعت در بریتانیا و اروپا با سخت ترین سال خود تا به امروز روبرو شده است. دو عامل مهم، هزینه های بالای انرژی و دستمزد در اینجاست، به علاوه اینکه در حال حاضر، خرید پلاستیک نو و بازیافتی از آسیا، ارزان تر از خرید پالستیک بازیافتی اروپایی تمام میشود.

تعطیلی کارخانه های بازیافت پالستیک، دامن آمریکا را نیز گرفته است که آن هم به دلیل قیمت پایین پالستیک نو است و باعث شده این کشور به اهداف خود برای استفاده از مواد بازیافتی نرسد.

آقای مکلی ری که در “کاونتی دورهام” مستقر است، توضیح می دهد : یک وابستگی بزرگ جهانی به کارخانه های آسیایی در حال شکل گیری است. در چنین شرایطی، صاحبان کارخانه ها در بریتانیا و اروپا باید تصمیمات بسیار سختی بگیرند : یا کارخانه های خود را در شرایطی اداره کنند که عملا هیچ سودی ندارد، یا تصمیم به تعطیلی بگیرند.

تنها خود بریتانیا صدها هزار تن پسماند پالستیکی صادر میکند .

وابستگی به صادرات پسماند پالستیک هم کمکی نکرده است. بر اساس گزارش تحلیلگران محیط زیست بریتانیا سال گذشته حدود ۶۰۰,۰۰۰ تن پسماند پالستیک صادر کرد که ۵ درصد بیشتر از سال ۲۰۲۳ بود.

حفره های قانونی در مقررات کنونی بریتانیا به این معناست که جمع آورندگان پسماند پالستیک، ناخواسته به صادرات تشویق می شوند تا پردازش در داخل کشور. از سوی دیگر، تولیدکنندگانی که از بسته بندی پالستیکی استفاده می کنند، همچنان تمایل دارند پالستیک نو و ارزان قیمت از خارج بخرند و جریمه مالیات مربوط به آنرا هم بپذیرند.

احمد دِتا”، مدیر عامل و بنیانگذار شرکت بازیافت پسماند پالستیک “انویرو”، از کاستی ها و تناقض هایی که به عقیده او این صنعت را فلج کرده و هدف ایجاد یک “اقتصاد چرخه ای” که در آن مواد تا حد امکان در چرخه استفاده باقی می مانند را مختل کرده، به شدت احساس ناامیدی میکند .

آقای دتا که در لندن مستقر است، می گوید : از نظر من، اقتصاد چرخه ای یک وضعیت برد-برد است. هر کسی که در این زنجیره مشارکت دارد باید سودی ببرد، و الان اینطور نیست.

برندها با اقتصاد چرخه ای هماهنگ نیستند . آنها می پرسند : “چرا باید مواد بازیافتی بخرم در حالی که پرداخت جریمه مالیات بسته بندی پلاستیکی برایم ارزان تر از خرید مواد بازیافتی است؟” هیچکس نیست که بگوید بیایید متحد شویم.

بیفا

بازیافت کنندگان در بریتانیا به سختی می توانند سود کنند .

“ریکاپ”، یک نهاد مستقل بازیافت پالستیک در بریتانیا، آنقدر نگران است که “استیو مورگان”، رئیس بخش سیاست و زیرساخت آن، هشدار می دهد : »ما تقریبا در حال شاهد نابودی صنعت بازیافت پالستیک به شکلی که می شناسیم هستیم، مگر اینکه مداخلاتی صورت گیرد. بسیاری از بازیافت کنندگان در بریتانیا به هیچ وجه نمیتوانند رقابت کنند .

به عقیده آقای مورگان، مقررات بریتانیا بیشتر به بازارهای خارجی سود رسانده تا به خود بریتانیا و نیاز به اصالحات اساسی احساس میشود.

آقای مورگان که در “پیتربورو” مستقر است، می گوید :فناوری های فوق العاده ای در حال توسعه هستند. اما مسئله اصلی ، افزایش مقیاس این فناوری ها و چگونگی سودآور کردن آنها برای ادامه حیات و سپس رشد است.

توجیه اقتصادی بلندمدت در حال حاضر وجود ندارد. افرادی هستند که فناوری هایی تولید می کنند که ده سال پیش حتی در رویاهایمان هم نمی گنجید . اما من احساس می کنم که بدون مداخالت لازم در دو سه سال آینده شاهد تغییر واقعی نخواهیم بود.

ریکاپ از دولت بریتانیا خواسته تا یک سیستم گواهی واحد برای بازیافت پلاستیک معرفی کند تا صادرات پسماند پالستیک کاهش یابد و شرکت های بیشتری ترغیب شوند از بسته بندی های بازیافتی استفاده کنند .

آقای مورگان امیدوار است که مشورت خواهی دولت بر یتانیا در سال جاری، به طور جدی در نظر بگیرد که برای نجات صنعت بازیافت پالستی که چه تغییراتی باید اعمال شود.

پالستیکس اروپا

ویرجینیا جانسنس می گوید : اروپا در خطر عقب افتادن از قافله بازیافت پالستیک است

یک سخنگوی “وزارت محیط زیست، غذا و امور روستایی بریتانیا “میگوید که در کنار ۱۰ میلیارد پوند
سرمایه گذاری در تأسیسات جدید جداسازی و پردازش پالستیک، اصالحات در حوزه بسته بندی در حال اجراست.

به گفته آنها، “طرح عودت سپرده” که در اکتبر ۲۰۲۷ راه اندازی می شود، مواد باکیفیت تری برای بازیافت فراهم می کند، زیرا از مصرف کنندگان خواسته می شود بطری ها و قوطی های نوشیدنی را به نقاط جمع آوری بازگردانند تا مبلغ کمی که در زمان خرید به عنوان سپرده پرداخته اند، پس بگیرند . دولت همچنین یک “کارگروه اقتصاد چرخه ای” تشکیل داده است.

این سخنگو می گوید : اصالحات ما در زمینه جمع آوری و بسته بندی، از بازیافت در داخل بریتانیا حمایت خواهد کرد و این یعنی می توانیم وابستگیمان به صادرات پسماند پالستیک را کاهش دهیم. صادرات پسماند تابع کنترل های سختگیرانه ای است که در قوانین بریتانیا تعیین شده است.

در آن سوی آب ها در بروکسل، “وی رجینیا جانسنس” مدیر عامل “پالستیکس اروپا” است که نماینده تولیدکنندگان پالستیک — از جمله آنهایی که عملیات بازیافت دارند یا از مواد بازیافتی استفاده می کنند — می باشد . او نگران است که صنعت بازیافت پالستیک در شرف رونق گرفتن در خارج از اروپا باشد.

خانم جانسنس می گوید : کسب و کار به جایی می رود که مقرون به صرفه و ساخت در آن ارزان تر باشد. اگر آن طرح های تولید بزرگ با سرما یه گذاری های میلیاردی در جای دیگری ساخته شوند، دیگر یکباره تصمیم نخواهند گرفت که برگردند و یک کارخانه در اروپا بسازند .

این تأثیر عظیمی بر زنجیره ارزش ما خواهد گذاشت. ما را ۲۰ سال به عقب برمی گرداند، به زمانی که مجبور بودیم بیشتر زباله سوزی کنیم یا از دفن زباله استفاده کنیم و این واقعا تاسف بار خواهد بود. هیچکس چنین چیزی را نمی خواهد .

اما در این صنعت در حال تقال، نقاط امیدوارکننده ای نیز وجود دارد.

برای مثال، “بیفا” اخیرا شرکت تولید بطری “استرفرم” را که از PET بازیافتی استفاده می کند، خریداری کرده است.

در همین حال، “انویرو” اخیرا ۵۸ میلیون پوند جذب سرمایه کرده تا یک کارخانه بازیافت جدید در شمال غربی انگلستان بسازد که تخصص آن تبدیل بطری های نوشیدنی PET به گرانول بازیافتی برای استفاده در بسته بندی مواد غذایی است.

پیشبینی می شود این کارخانه که قرار است تا سال ۲۰۲۶ به بهره برداری برسد، سالانه تا ۳۵,۰۰۰ تن پالستیک را پردازش کند .

آقای دِتا باور دارد که کلید موفقیت او، “تخصص گرایی” در صنعتی است که پر از “عمومی کار”هاست و بازگشت به اصول اولیه و بنیادی بازیافت پالستیک.

او می گوید : ادعا نمی کنم که خالقانه ترین فناوری را دارم. نه — من به مشکالت واقعی و اساسی نگاه کرده ام و از خودم پرسیده ام: “مشکل اصلی چیست و من برای حل آن چه باید بکنم؟

در همین حال، شرکت “پالستیک اِنرجی” با موفقیت در حال تبدیل پسماند پالستیک به “روغن پیرولیز” است که از آن برای تولید پالستی ک درجه یک غذایی و پزشکی استفاده می شود. این شرکت که دفتر مرکزی آن در لندن است، کارخانه هایی در اسپانیا، فرانسه و هلند دارد .

“ایان تمپرتون”، مدیرعامل این شرکت، خود را برای بهره برداری از “کمبود پیش بینی شده” پالستیک بازیافتی آماده می کند؛ چرا که اهداف استفاده اجباری از مواد بازیافتی در سراسر اروپا در حال اجرا شدن است: تا سال ،۲۰۴۰ بطری های نوشیدنی پالستیکی باید حداقل ۶۵ درصد محتوای بازیافتی داشته باشند.

آقای تمپرتون می گوید : »کار ما توسعه و بهبود فناوری هایی است که با پسماندهای پالستیکی سر و کار دارند. متقاعد کردن شرکا برای سرمایهگذاری های جدید در یکی دو سال آینده کمی سخت تر خواهد بود، اما کامال واضح است که در هر سناریویی، عرضه بازار به شدت کمتر از اهداف تعیین شده خواهد بود.

پس من تیمم را رو ی توسعه بهترین فناوری متمرکز نگه میدارم تا وقتی که آن زمان فرا برسد .

جمع بندی و چشم انداز آینده

تجربه ی دو دهه ی اخیر نشان می دهد که ایران در حوزه ی بازیافت بطری های پلی اتیلن ترفتالات و تبدیل آن به الیاف پلی استر پیشرفت چشمگیری داشته است. امروز واحدهای متعددی در کشور مشغول به کارند که توانسته اند از پسماند بطری ها، محصولاتی با ارزش افزوده بالا تولید و حتی صادر کنند. اما این مسیر همچنان با چالش های ساختاری همراه است. بازیافت غیراصولی که به زنجیره ی پلیمری آسیب میزند و موجب افت کیفیت می شود، نبود نظام کارآمد جمع آوری و تفکیک پسماند در مبدأ، و نوسانات شدید قیمتی در فصول مختلف سال، از مهم ترین مشکلات موجودند.

در این میان، ظرفیت قابل توجه تولید الیاف در ایران می تواند به نقطه ی اتکایی برای ورود به مرحله ای جدید از توسعه صنعتی تبدیل شود. یکی از مسیرها ی ممکن، بهره گیری از پسماندهای جداسازی شده و استاندارد اروپایی است. واردات کنترل شده ی این مواد، با رعایت اصول فنی و زیست محیطی، نه تنها می تواند خوراک مطمئنی برای صنایع داخلی فراهم کند، بلکه باعث افزایش کیفیت تولیدات و ارتقای فناوری در کشور خواهد شد. کشورهای اروپایی در شرایط کنونی با کمبود زمین، انرژی و فضای زیست محیطی مواجه اند و حاضرند برای بازیافت ایمن پسماندهای خود، با شرکای مطمئن همکاری کنند. این همکاری، اگر با برنامه ریزی درست و نگاه
بلندمدت انجام شود، می تواند زمینه ساز انتقال دانش فنی، اشتغالزایی پایدار و هم افزایی میان صنعت و محیط زیست در ایران باشد.

در کنار این بعد فناورانه و اقتصادی، جنبه ی نمادین و بین المللی چنین همکاری هایی نیز اهمیت دارد. کشورهای اروپایی همواره تالش می کنند تصویر خود را به عنوان مدافعان محیط زیست حفظ کنند، و ایران می تواند با ایفای نقشی مؤثر در این مسیر، جایگاه تازه ای در روابط صنعتی و زیست محیطی منطقه به دست آورد. این نه یک وابستگی، بلکه نوعی هم پیمانی هوشمندانه است که در آن هر دو طرف سود می برند : اروپا گامی به سوی تحقق اهداف زیست محیطی خود برمی دارد و ایران از این مسیر به رشد فناوری، توسعه صنعتی و اعتبار بین المللی دست می یابد.

برای تحقق چنین چشم اندازی، باید به جای اقدامات پراکنده، یک سیاست جامع و هوشمند در پیش گرفت؛ سیاستی که از تدوین استانداردهای دقیق برای بازیافت مواد وارداتی آغاز می شود و تا ایجاد شهرک های صنعتی تخصصی و حمایت هدفمند مالی ادامه می یابد. ایران اگر بتواند از این فرصت به درستی بهره گیرد، قادر خواهد بود نه تنها صنعت بازیافت خود را نوسازی کند، بلکه به مرکزی منطقه ای برای پردازش، بازچرخانی و تولید مواد پلیمری باکیفیت تبدیل شود.

در نهایت، آینده ی صنعت بازیافت در ایران می تواند الگویی از پیوند میان اقتصاد و محیط زیست باشد؛ الگویی که نشان دهد توسعه ی صنعتی الزاما به معنای تخریب طبیعت نیست. بلکه اگر با عقالنیت، دانش و سیاستگذاری درست همراه شود، می تواند به ابزاری برای حفظ منابع، خلق ارزش و باز تعریف جایگاه کشور در مسیر توسعه ی پایدار بدل گردد. این همان بازی برد– برد ی است که نه فقط میان ایران و اروپا، بلکه میان انسان و زمین معنا پیدا می کند.