فرش دستباف کرمان از نگاهی دیگر
نویسنده: محسن صفایی
بافت فرش در کرمان به قبل از دوران صفویه می رسد. شغل اصلی مردم کرمان قالیبافی بوده است و طرح و نقش بافت فرش های دستباف این استان از تازگی و زیبایی و تنوع خاصی برخوردار است. یکی از دلایل شهرت این فرش رنگرزی آن بوده است. رنگ های به کاررفته بسیار متنوع هستند. اکثر این رنگ ها تا گذشته نزدیک در کارگاه های رنگرزی برای مصارف شالبافی و قالیبافی به کار می رفته اند و از سری رنگ های طبیعی هستند. تا اواسط دوره قاجار، کرمان یکی از مهم ترین و بزرگ ترین مراکز تولید انواع منسوجات به خصوص پارچه های ابریشمی بوده است که از مهم ترین آنها شال های پشمی و پارچه های ساده کرباس و پته های زیبا را می توان نام برد.
شروع انقلاب صنعتی و ورود انواع پارچه های نساجی و ماشینی، که منجر به کاهش تولید انواع منسوجات دستی شد، عامل اصلی گرایش به هنر قالیبافی کرمان است. در واقع دوران بعد از انقلاب صنعتی اروپا، یکی از پررونق ترین ادوار قالیبافی کرمان است. بعدها به علت وقوع جنگ جهانی اول، بحران های اقتصادی سال ۱۹۲۹ میلادی و کسادی ناگهانی در بازارهای خارجی موجب توقف سفارشات خارجی شد و این امر رفته رفته کار قالیبافی کرمان را کند کرد. با وجود رفع بحران در کشورهای اروپایی و آمریکا، شرکت های خارجی دیگر به اهداف گذشته شان تمایلی نشان ندادند. گرچه فرشبافی در کرمان دیگر آن رونق گذشته را نیافت، لیکن مردم قانع کرمان به حفظ دستاوردهای گذشته همت گماشتند و ویژگی های خاص این حرفه را حفظ کردند. با تمامی این افت و خیزها امروزه نام کرمان با قالی آن مترادف است. فرش هایی که در این منطقه بافته شده زینت بخش موزه های معتبر جهان است و هنوز زیبایی و دوام اجناس با نام قالی کرمان در ذهن اشخاص تداعی می شود. همان گونه که قبلاذکر شد، رنگ های مورد استفاده در قالی های کرمانی یکی از دلایل شهرت این قالی هاست که علاوه بر استفاده از رنگ های باثبات و گیاهی، دارای ترکیب بندی رنگی بسیار قوی نیز هستند. در قالی های مرغوب کرمان به طور معمول حداقل ۱۵ رنگ و در قالی های نفیس تا ۳۰ رنگ نیز مورد استفاده قرار می گیرد. از لحاظ رنگ آمیزی، فرش کرمان یکی از متنوع ترین و شادترین فرش های ایران محسوب می شود. لاکی سیر و روشن، بژ، عنابی، مسی، آبی سیر و روشن، سرمه ای، صورتی و سبز سیر و روشن از مهم ترین رنگ های مورد استفاده در قالی های کرمان هستند. در حال حاضر، در کرمان از دارهای عمودی (ایستاده) استفاده می شود که البته این دارهای عمودی از نوع چرخان است و تنها در مناطق عشایری این استان است که دارهای افقی (خوابیده) به کار می روند. رجشمار فرش ها نیز متغیر و از ۳۵ تا ۸۰ رج است.
به طور کلی آنچه موجب شهرت طرح ها و نقوش کرمان شده است، استفاده از موتیف های بسیار ریز است که به صورت گسترده در زمینه قالی پخش شده اند و یک طرح پرکار را به وجود آورده اند. نکته قابل ذکر دیگر این است که طراحان کرمانی از نقوش گل و برگ و درخت استفاده کرده و می کنند و بسیاری از صاحب نظران معتقدند شرایط اقلیمی و محیط کویری کرمان سبب شده تا طراح کرمانی با به تصویر کشیدن گل ها و گیاه ها، کمبود آنان را در ذهن خود جبران کند. در مورد طرح های رایج امروزی در کرمان نویسندگان کتاب های «مقدمه ای بر شناخت قالی ایران» و «فرشنامه ایران» معتقدند این طرح ها عبارتند از: طرح های خوشه انگوری، سبزیکار چمنی، گلدانی و درختی، ستونی ۳۳ پل، برگ چغندری، قاب قرآنی، بته جقه ای، لچک ترنج کف ساده و همچنین نقشه های گل فرنگ و گوبلن یا نقشه های شکارگاه و افشان، بازوبندی، خشتی و…
نکته جالب اینکه به دلیل ویژگی های منحصر به فرد فرش کرمان در سال های ۱۳۳۹ و ۱۳۴۰ از خارج از کشور افرادی می آمدند و از روند تولید فرش فیلم می گرفتند تا خودشان تولید کنند اما آنها همه چیز را فهمیدند الانقشه خوانی را که میاندار انجام می داده و آنها نقشه خوانی با لهجه محلی را نمی فهمیدند. بر اساس این نقشه ها طرح ها را زدند و با ساخت دستگاه فرش ماشینی تولید کردند. در همین حال، ناصر عباس پور رییس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان کرمان در مورد جایگاه فرش کرمان با اشاره به اینکه هم اکنون ۳۰۰ نفر در زمینه تولید فرش در استان کرمان مشغول به فعالیت هستند، گفت: متقاضی اصلی فرش کرمان، کشور آلمان است و بیشتر اطلاعات فرش کرمان از طریق طراحان فرش و دانشجویان وارد بازارهای جهانی می شود. وی با اشاره به اینکه به دلیل نداشتن کارشناسی ارزیابی، درصد ناچیزی از فرش کرمان در سطح شهر به فروش می رسد، خاطرنشان کرد: بیشتر فرش تولیدی کرمان به تهران ارسال می شود. وی با بیان اینکه ۷۰ هزار بافنده فرش در استان کرمان وجود دارد، تصریح کرد: تا پایان سال گذشته ۳۲ هزار نفر از بافندگان فرش در استان کرمان شناسنامه دار شدند. عباس پور بیان داشت: برای هر بافنده در کرمان ۵/۱ متر مربع دار قالی اختصاص داده می شود.
وی تعداد مجتمع های قالیبافی در استان کرمان را چهار مجتمع اعلام کرد و افزود: این مجتمع ها در شهرستان های کرمان، راور، انار و کشکوییه رفسنجان فعال هستند. گفتنی است رییس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان چندی پیش اظهار داشته بود که در سال گذشته، ۴۰۰ میلیون دلار کل صادرات فرش کشور بوده اما سهم کرمان در این صادرات بسیار ناچیز بوده است.
فرش دستباف کرمان از نگاهی دیگر
روزنامه شرق ، شماره ۱۵۲۴ به تاریخ ۲۰/۲/۹۱، صفحه ۱۳ (سرزمین)
