فرش ماشینی؛ صنعتی بزرگ‌شده با تورم

در سال‌های اخیر، صنعت فرش ماشینی ایران همواره به‌عنوان یکی از موفق‌ترین صنایع صادرات‌محور کشور معرفی شده است؛ صنعتی که از آن با عناوینی مانند «ارزآور»، «دارای تراز تجاری مثبت» و «پیشران صادرات غیرنفتی» یاد می‌شود.

اما پرسش کلیدی این است:

آیا فرش ماشینی ایران واقعاً صنعتی قدرتمند و رو‌به‌رشد است، یا صرفاً در سایه تورم و جهش نرخ ارز بزرگ‌تر به نظر می‌رسد؟

برای پاسخ به این سؤال، باید از لایه تبلیغاتی عبور کرد و با منطق اقتصاد کلان و اقتصاد صنعت به اعداد نگاه کرد.

صادرات دلاری تقریباً ثابت؛ اولین نشانه توقف رشد

بر اساس آمارهای رسمی و اظهارات نهادهای صنفی، صادرات سالانه فرش ماشینی ایران طی حدود یک دهه اخیر به‌طور متوسط در محدوده ۲۸۰ تا ۳۵۰ میلیون دلار نوسان داشته است.

این ارقام اگرچه در نگاه اول قابل توجه به نظر می‌رسند، اما یک نکته مهم را آشکار می‌کنند:

صادرات دلاری فرش ماشینی ایران در ده سال اخیر رشد معنادار و پایدار نداشته است.

این در حالی است که در همین دوره:

• نرخ ارز در بازار ایران بیش از ۳۰ برابر افزایش یافته
• هزینه‌های تولید، نیروی کار، انرژی، حمل‌ونقل و سرمایه‌گذاری به‌شدت رشد کرده‌اند

از منظر اقتصادی، صنعتی که در چنین شرایطی نتواند صادرات دلاری خود را افزایش دهد، با محدودیت ساختاری رشد مواجه است.

جهش نرخ ارز بدون جهش صادرات؛ مزیت قیمتی از دست‌رفته

در نظریه‌های تجارت بین‌الملل، کاهش ارزش پول ملی معمولاً باید به افزایش صادرات منجر شود؛ زیرا قیمت دلاری کالاها کاهش یافته و رقابت‌پذیری افزایش پیدا می‌کند.

اما تجربه فرش ماشینی ایران خلاف این قاعده را نشان می‌دهد.

با وجود جهش شدید نرخ ارز:

• صادرات دلاری رشد نکرده
• بازارهای جدید به‌طور جدی فتح نشده‌اند
• سهم ایران در بازار جهانی فرش ماشینی افزایش نیافته است

این وضعیت در اقتصاد با مفهوم سقف صادراتی شناخته می‌شود؛ یعنی صنعتی که حتی با کاهش قیمت نیز قادر به توسعه بازار نیست، زیرا مزیت‌های غیرقیمتی مانند برند، فناوری، طراحی و شبکه توزیع را در اختیار ندارد.

وابستگی وارداتی؛ ارزآوری خالص چقدر است؟

یکی از واقعیت‌هایی که کمتر در روایت‌های رسمی دیده می‌شود، وابستگی بالای صنعت فرش ماشینی به واردات است.

بر اساس اظهارات رسمی فعالان صنفی:

• سالانه حدود ۷۰ تا ۱۰۰ میلیون دلار ارز صرف واردات می‌شود
• شامل الیاف اکریلیک، جوت، مواد شیمیایی، رنگ، ماشین‌آلات و قطعات یدکی

بنابراین، بخشی از صادرات اعلام‌شده در واقع بازگشت ارز نهاده‌های وارداتی است، نه ارزش افزوده خالص.

در تحلیل اقتصادی، معیار واقعی موفقیت یک صنعت صادراتی، ارزش خالص صادرات است، نه صرفاً رقم اسمی صادرات.

تراز تجاری مثبت؛ عدد درست، برداشت ناقص

اغلب به این نکته اشاره می‌شود که صادرات فرش ماشینی بیش از واردات آن است و بنابراین این صنعت دارای تراز تجاری مثبت است.

این گزاره از نظر حسابداری صحیح است، اما از منظر تحلیل اقتصادی ناقص است.

در این محاسبه، مواردی مانند:

• استهلاک ماشین‌آلات
• هزینه‌های سنگین حضور نمایشگاهی
• هزینه‌های لجستیک و بازاریابی خارجی
• ریسک بازگشت ارز
• کاهش حاشیه سود واقعی تولیدکنندگان به‌طور کامل لحاظ نمی‌شود.

در نتیجه، تراز تجاری مثبت الزاماً به معنای صنعت قوی و پایدار نیست.

تمرکز صادرات در دست چند شرکت محدود

واقعیت دیگر این است که صادرات فرش ماشینی ایران عمدتاً در اختیار ۳۰ تا ۴۰ شرکت بزرگ متمرکز شده است.

همان شرکت‌هایی که:

• بیشترین حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی را دارند
• بیشترین سهم از بازارهای سنتی صادراتی را در اختیار گرفته‌اند
• و بخش عمده هزینه‌های نمایشگاهی را پرداخت می‌کنند

برآوردها نشان می‌دهد سالانه حدود ۳۰۰ میلیارد تومان تنها صرف حضور نمایشگاهی در خارج از کشور می‌شود.

این ساختار نشان‌دهنده رشد شرکت‌محور و غیرسیستمی صنعت است؛ رشدی که لزوماً به توسعه پایدار کل زنجیره منجر نمی‌شود.

رشد اسمی یا رشد واقعی؟ خطای رایج تحلیل

یکی از خطاهای رایج در تحلیل صنعت فرش ماشینی، جایگزین کردن رشد اسمی با رشد واقعی است:

• صادرات ریالی افزایش یافته ✔
• صادرات دلاری تقریباً ثابت مانده ❌
• برند جهانی شکل نگرفته ❌
• سهم بازار بین‌المللی توسعه نیافته ❌

از دید اقتصاد توسعه، صنعتی که صرفاً همراه با تورم بزرگ می‌شود، الزاماً در حال پیشرفت نیست؛ بلکه فقط «گران‌تر» شده است.

جمع‌بندی: صنعت زنده، اما نه بالغ

• فرش ماشینی ایران:
• صنعتی فعال و زنده است
• اما هنوز صنعتی بالغ، نوآور و جهانی محسوب نمی‌شود
• ارزآور است، اما کمتر از آنچه در روایت‌های رسمی برجسته می‌شود
• بزرگ شده، اما عمدتاً در سایه تورم، نه توسعه واقعی

نتیجه نهایی

فرش ماشینی ایران یک صنعت «بزرگ‌شده با تورم» است، نه «بزرگ‌شده با توسعه».

اگر قرار است این صنعت واقعاً قدرتمند شود، مسیر آن از:

• توسعه بازارهای جدید
• برندینگ بین‌المللی
• کاهش وابستگی وارداتی
• و شکستن تمرکز صادرات
• می‌گذرد، نه صرفاً تکرار آمارهای اسمی و خوش‌بینانه.