مزیت نسبی صنعت نساجی

بهنام قاسمی :: مجله نساجی کهن :: در دنیای امروز مزیت واژه­ ای پر اهمیت است که شاید در دهه های گذشته چندان مورد توجه نبود. مزیت همان چیزی است که در دنیای رقابتی امروز، شرکت های تجاری را دچار صعود و افول می کند و در نگاهی کلان تر اقتصاد کشورها را هدایت می کند. در بازار آزاد و رقابتی این روزها به قدری کیفیت، قیمت و تنوع محصولات و برندهای تجاری به یکدیگر نزدیک و شبیه است که خریدار احساس می کند در انبوهی از کالاها و خدمات غرق شده است و تنها چیزی که مشتری را مصمم به خرید یک کالا یا برند خاص می کند همان مزیت است. یعنی مشتری کالایی را خریداری می کند که نسبت به کالاهای هم سطح و مشابه مزیتی هر چند کوچک داشته باشد. بنابراین توجه به اینکه برند یا محصول ما چه مزیتی نسبت به سایر رقبا دارد یک امر حیاتی است.

مزیت مطلق: نظریه «مزیت» برای اولین بار از سوی «آدام اسمیت» مطرح شد و بر اساس آن؛ چنانچه کشوری بتواند کالایی را ارزانتر از کشور دیگری تولید کند و کشور مقابل نیز کالای دیگری را ارزانتر از کشور نخست تولید کند، هریک از این کشورها در تولید کالایی که ارزانتر تولید کرده‌اند، مزیت دارند. بنابراین چنانچه هر کشور به صدور کالایی که در آن مزیت دارد و به ورود کالایی که در آن مزیت ندارد، مبادرت ورزد، هر دو کشور از این مبادله نفع خواهند برد.

مزیت نسبی: مزیت نسبی بوسیله دیوید ریکاردو اقتصاددان انگلیسی پایه گذاری شد و این تئوری پس از تئوری مزیت مطلق آدام اسمیت در مبحث مزایای تجارت آزاد بین المللی، مطرح گردید . براساس مفهوم مزیت نسبی؛ چنانچه کشوری یک کالا را نسبت به دیگر کالاها ارزانتر تولید کند، این کشور در تولید چنین کالایی مزیت نسبی دارد. بعلاوه ، اگر کشور مذکور بتواند کالای موردنظر را در مقایسه با سایر کشورها با هزینه پایین‌تری صادر کند در مقایسه با سایر کشورها از مزیت نسبی در صادرات برخوردار خواهد بود. اما ماهیت آمارهای تجارت بین‌المللی به گونه‌ای است که در ارزیابی تجربی از مزیت نسبی بر حسب کالاها، مسائل و مشکلاتی پدید می‌آید. براساس این اطلاعات، اغلب کشورها هم صادر کننده و هم وارد کننده یک گروه خاص از کالاها می‌شوند لذا اندازه گیری های واردات و صادرات به عنوان یک شاخص مستقیم از مزیت یا عدم مزیت نسبی بی اعتبار میگردد.

مزیت نسبی در تولید (قیمت تمام شده یا هزینه) به دو گونه بالفعل و بالقوه قابل بررسی است. مزیت نسبی بالفعل به بررسی مزیت نسبی کالا یا بخش خاصی می‌پردازد که در دوره زمانی و مرز جغرافیایی تعریف شده‌ای، تولید آن بطور بالفعل محقق شده باشد. از سوی دیگر، مزیت نسبی بالقوه به بررسی مزیت نسبی کالا یا بخش خاصی می‌پردازد که تولید آن در دوره زمانی و مرز جغرافیایی تعریف شده‌ای، بطور بالفعل محقق نشده باشد. ولی بطور بالقوه قابلیت تولید داشته باشد.

امروزه کشورهای در حال توسعه نیز به دنبال همین مزیت ها هستند. اهمیت توجه به مزیت های نسبی در راهبرد اقتصادی و استراتژیک یک کشور از آنجا بر همه واضح و روشن است که دیگر بحث منافع یک شرکت یا مجموعه ای از تولید کنندگان مطرح نمی باشد بلکه در ابعاد بسیار گسترده تر منافع ملی و استراتژیک میلیون ها نفر مطرح است. توجه به مزیت های نسبی قطعا به معنی نابودی سایر بخش های بی مزیت نخواهد بود اما مسلما بار بیشتری از توجه و سرمایه های دولتی را متوجه کالاها یا صنایع دارای مزیت خواهد کرد.

از طرفی دیگر، سال هاست که اقتصاد های پیشرفته دیگر توجه به مزیت های نسبی و مطلق واضح و موجود در کشورهایشان را برای ادامه مسیر پیشرفت کافی نمی دانند و بحثی به نام خلق مزیت های جدید را مطرح می کنند. متاسفانه در کشور ما به دلیل نبود استراتژی های کلان و بلند مدت و تکیه بر برنامه های کوتاه مدت و احساسی، توجه به مزیت های نسبی کاملا فراموش شده است و بعضا به قدری این اختلاف سلیقه ها و تفاوت در تصمیم گیری های کلان فاحش است که گاهی به نظر میرسد منافع شخصی و گروهی، به منافع ملی ترجیح اساسی دارد.

کشور ایران با توجه به سابقه قدیمی و کهن نساجی سالیان طولانی است که در جهان مطرح است. این مسئله باعث شده است نساجی ایران دارای ضریب نسبی بالایی باشد، ولی در سال های اخیر به خاطر مشکلاتی که در این صنعت ایجاد شده است این مزیت نسبی در بخش هایی از این صنعت کمرنگ شده است، به طوری که این صنعت در بعضی از قسمت ها روبه ورشکستگی می باشد. ولی در بخش هایی مانند فرش بافی زنده و پویاست و رشد بسیار زیادی داشته است. اگر به بررسی چرایی اینکه بخش های مختلف نساجی دارای تفاوت فاحش در رشد و نزول هستند، بپردازیم میبینیم که دلایل مختلف فرهنگی و تاریخی تا مسائل داخلی و سیاست های جهانی در این امر دخیل بوده اند. نا گفته نماند که این ضعف ها در بخش های مختلف نساجی به دلایل متفاوتی هستند. در اینجا برای نمونه به بررسی دو بخش نساجی به طور خلاصه می پردازیم.

صنعت فرش ماشینی:

فرش ایرانی در جهان شناخته شده است و هم اکنون به عنوان یک برند جهانی مطرح می باشد، به همین دلیل سبب شده است که صادرات این بخش با مشکل چندانی مواجه نباشد، ولی همین بخش نیز در سالهای اخیر با کاهش صادرات همراه بوده است، تحریم ها بخش کوچکی از دلایل این نزول هستند. در بررسی های انجام شده مهم ترین دلیل ا می توان، ارائه نشدن طرح های جدید و عدم مدیریت بر طراحی کلی فرش نام برد. این مسئله هم برعهده دولت و هم بر عهده صنعتگران می باشد. به نحوی که در طراحی و تولید فرش سلیقه­ی مصرف کننده در نظر گرفته نمی شود و فرش های تولید شده مطابق سلایق مصرف کننده نمی باشد. به طور مثال در بازار کشور آمریکا استفاده از فرش به عنوان کفپوش کاهش یافته است و به سمت کفپوش های سخت مانند سرامیک و.. رفته است. به همین دلیل فرش هایی که فقط حکم کفپوش داشته باشند با استقبال کمتری مواجه شده اند و در مقابل فرش های تزئینی مورد استقبال قرار گرفته است. بخشی از این مشکل که بر عهده­ی دولت است، عدم کنترل و نظارت بر قانون کپی رایت در بخش طراحی فرش است و این باعث شده است که درطی مدت کوتاهی طراحان فرش انگیزه­ی خود را برای ایجاد طرح های منحصر بفرد از دست بدهند. از دلایل دیگری که برای مشکل این بخش می توان نام برد، عدم اتکا به نیروی تحصیل کرده و جوان می باشد. دلایل بسیار دیگری وجود دارد که از حوصله­ی این بخش خارج می باشد.

صنعت تولید ماشین آلات نساجی:

ماشین آلات به روز و با تکنولوژی بالا، محصولات با کیفیت و یک دست با سرعت تولید بالا، ضایعات کم همراه با مصرف انرژی پایین تولید می کنند. همچنین سبب می شوند تعداد پرسنل کارخانه به جهت اتوماسیون به حداقل برسد. در ایران وجود دستگاههای پیشرفته در شرایط کنونی اقتصاد، سبب کاهش هزینه های تولید می شود و در نتیجه ثبات اقتصادی بیشتری را رقم خواهد زد. در حال حاضر در صنعت نساجی در بخش ماشین سازی، استعداد و دانش فنی برای ارتقاء سطح تولید و نوآوری در تولید ماشین آلات به روز دنیا، در اکثر بخش های نساجی در بین دانش آموختگان وجود دارد، اما به دلیل وجود تحریم ها و محدودیت های ناشی از مسائل سیاسی، تولید کنندگان قادر به واردات قطعات مورد نیاز جهت تولید دستگاهها و تجهیزات نیستند و اغلب ناچارند از دانش و تجهیزات دست دوم بهره گیرند. بگونه ای که فشار ناشی از تحریم ها، تهیه و تجهیز ماشین آلات را بسیار دشوار کرده است، یکی از مهمترین دغدغه های ماشین سازان چگونگی افزایش تولید در بازار نابسامان ایران است. نبود حمایت های دولتی و عدم ارائه تسهیلات بانکی برای رفع نیازهای تولید و رکود بازار مصرفی از دیگر دغدغه های این بخش از صنعت است، بگونه ای که میتوان گفت امروزه مسائل و مشکلات اقتصادی مانع تمرکز تولید کننده در امر تولید شده است. حمایت دولت از تولید کنندگان شرط نخست جهت بهبود و رشد صنعت است. از دیگر انتظارات تولید کنندگان در دولت حذف عوارض گمرکی و ثبات نرخ ارز در بازار است. در حقیقت دولت باید به گونه ای عمل کند که دغدغه های جانبی ماشین سازان کاهش یابد تا آنها بتوانند تمام توان و نیروی خود را بر تولید با کیفیت بالا متمرکز کنند. از دیگر مسائل و مشکلات صنعت ماشین سازی در ایران نبود انگیزه و هدف در ساخت ماشین آلات مدرن به دلیل عدم توجه کافی به این بخش از صنعت می باشد، به گونه ای که در حال حاضر در ایران به غیر از ماشین آلات چله پیچی، بوبین پیچی، ماشین آلات شیرینگ فرش و… ماشین آلات دیگری ساخته نمی شود و اغلب شرکت هایی که در این بخش فعالیت دارند پیش از اینکه به خاطر سود ادامه کار دهند، به خاطر اعتبار خودشان کار می کنند. در دهه اخیر حداقل بالغ بر ۵۰۰ میلیارد تومان در بخش واردات ماشین آلات نساجی در ایران سرمایه گذاری شده است. در حالی که به عقیده برترین ماشین سازان نساجی ایران تنها با یک دهم از این هزینه ها می توان با تلاش و تحقیق ماشین آلاتی با همان کیفیت تولید کرد.

در سال های اخیر کشور های اروپایی تمایل کمتری به ساخت ماشین آلات دارند و ترجیح داده اند تا صنعت ماشین آلات و مونتاژ را واگذار و خود را مشغول خلق تکنولوژی و مهندسی ماشین سازی کنند. به همین دلیل است که کشورهایی نظیر هند، چین و ترکیه در سال های اخیر به شدت در زمینه ماشین آلات نساجی پیشرفت کرده اند. چینی ها عمدتا بر پایه مهندسی معکوس، کپی برداری و اجرا وارد این صنعت شده اند و با خرید ماشین آلات و کپی آنها ماشین سازی را یاد گرفتند. هندی ها در حال حاضر اغلب به صورت همکاری مشترک با شرکت های درجه یک اروپایی و آمریکایی کار می کنند و اغلب ماشین آلات خود را تحت لیسانس و مهندسی کشور های صاحب نام این صنعت می سازند. ترک ها علاوه بر همکاری نزدیک با شرکت های اروپایی خود نیز وارد مرحله طراحی و ساخت ماشین آلات شده اند؛ بگونه ای که امروزه ترکیه در بخش ماشین سازی حرف های زیادی برای گفتن دارد.

به هر حال صنعت ماشین سازی نساجی در ایران با توجه به امکانات و شرایط، زمینه بسیار مساعدی برای رشد دارد که لازم است تصمیم سازان نساجی کشور با حساسیت بیشتری وارد شوند و در مرحله اول کشور را از ورود ماشین آلات نساجی بی نیاز کنند.

بهنام قاسمی :: مجله نساجی کهن ::

info@kohanjournal.com