تولید الیاف شیشه و ماجرای چند دهه عقب‌ماندگی در صنعت کامپوزیت

از زمانی‌که پلیمرها وارد عرصه صنعت شدند و قابلیتهای زیادی از جمله وزن کم، مقاومت به خوردگی و انعطافپذیری بالا از خود نشان دادند، موانعی نیز در جهت گسترش کاربرد آنها در صنعت وجود داشت که این موانع با “الیاف شیشه” قابل رفع بود. در واقع ضعف مهم پلیمر، استحکام کم و در بعضی موارد تردی بود که ترکیب آن با الیاف تقویتکننده را ایجاب می‌کرد. بدینترتیب تکنولوژی مواد مرکب یا کامپوزیت، فصل نوینی را در عرصه‌ مواد مهندسی و جدید پدید آورد و به‌خصوص کامپوزیت‌های زمینه پلیمری و الیاف شیشه، بخش اعظم این مواد را تشکیل دادند.‏

هرچند دو الی سه دهه از ورود کامپوزیتهای ساده پلیمری تقویتشده با الیاف شیشه (معروف به فایبرگلاس) به بازار ایران میگذرد، ولی صنعت کامپوزیت در ایران هنوز در اول راه است و گریبانگیر مشکلاتی است که باعث شده است این مواد مفید مهندسی به جز در چند حوزه محدود، چندان مورد توجه قرار نگیرند. از جمله این مشکلات به “تأمین مواد اولیه”، “ناآشنایی جامعه با مزایای تکنولوژی کامپوزیت” و “کمبود قوانین حمایتی” می‌توان اشاره کرد که در این میان مشکل اول بارزتر می‌نماید.‏
مشکل تأمین مواد اولیه عمدهترین مشکل صنایع کامپوزیت کشور (دیدگاه‌های کارشناسان) ‏
کامپوزیتهای پلیمری بیشترین حجم مصرف کامپوزیتها را به خود اختصاص میدهند. مواد اولیه این کامپوزیتها عبارتند از: پلیمرهای زمینه و الیاف تقویتکننده که اغلب از جنس الیاف شیشه هستند. ‏

مشکل تامین پلیمرهای زمینه مورد نیاز صنعت کامپوزیت، کمتر از مشکل تهیه الیاف شیشه است؛ چرا که مقداری از نیاز کشور در صنایع پتروشیمی داخلی تولید میشود و در زمینه خرید خارجی هم مشکل حادی وجود ندارد. ‏

دکتر شکریه، رئیس موسسه کامپوزیت ایران در این زمینه میگوید: “تامین مواد اولیه ارزان و کافی، یکی از نقاط گلوگاهی صنعت کامپوزیت محسوب میشود که صنعت کشور ما از این نظر در وضعیت مناسبی قرار ندارد. گاه در کشور ما یک شرکت صنعتی به علت عدم دسترسی به الیاف شیشه مجبور شده است تا تنها با پانزده درصد ظرفیت کاری خود محصول تولید نماید.” ‏

وی می‌افزاید: “تولید الیاف شیشه در دنیای جدید، همانند تولید فولاد در قرون گذشته، یک صنعت مادر تلقی میشود و حرکت از سمت مواد سنتی به سوی مواد نوین، حتی مصرف فولاد دنیا را کاهش داده است. ولی در کشور شاهد آن هستیم که به گسترش مواد مرکب توجه کافی نمی‌شود.” ‏

تامین الیاف شیشه به اذعان بسیاری از کارشناسان و صنعت گران، عمده ترین مشکل صنایع کامپوزیتی کشور است ‏

مهندس ظهیرامامی، مدیر عامل شرکت فراسان، اظهار میکند که این شرکت که تولیدکننده لولههای ‏GRP‏ است، با مشکل تامین الیاف شیشه مورد نیاز مواجه است و به همین دلیل گاهی با ظرفیت کمتر تولید میکند. وی میافزاید: “۷۰ درصد قیمت تمام‌شده محصول تولیدی در کارخانه، هزینه مواد اولیه است. تولید الیاف شیشه از مسائلی است که باید مورد توجه دولت قرار گیرد چرا که با تولید الیاف شیشه در داخل میتوان از خارج شدن سرمایههای ملی جلوگیری کرد و همچنین هزینههای حمل و نقل و تعرفههای گمرکی که عملاً شرکتهای تولیدکننده پرداخت میکنند را کاهش داد.” ‏

مهندس ثابت، کارشناس پژوهشگاه پلیمر نیز مشکل تامین مواد اولیه مخصوصاً الیاف شیشه را دلیل کندی روند پژوهش و تحقیق در زمینه مواد جدید در کشور میداند. تکنولوژی پالتروژن که نیاز به حجم بالای الیاف شیشه دارد، در پژوهشگاه پلیمر ایجاد شده و دستگاه پالتروژن نیز ساخته شده است، محصولات پالتروژن هم به صورت نیمهصنعتی تولید شده است. به گفته مهندس ثابت، در صورت فراهم نبودن الیاف شیشه، این تکنولوژی با مشکل جدی مواجه خواهد شد. ‏

اینها همه گوشهای از نظرات دست اندرکاران صنعت کامپوزیت کشور در مورد معضل الیاف شیشه بود که در جلسات گفتگوی مختلف با شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران (ایتان) در میان گذاشته شده است. اما چه اقداماتی در جهت حل این مشکل انجام یافته است؟ ‏

در راستای تولید الیاف شیشه در کشور، شرکت پارس‌کانی وابسته به سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، وظیفه تولید الیاف شیشه را بر عهده گرفت. با توجه به دولتی بودن این شرکت و مأموریت سازمان گسترش و نوسازی در جهت توسعه صنایع مبتنی بر فناوری‌های برتر، انتظار ‌آن بوده و هست که این شرکت بتواند در جهت رفع مشکل تامین مواد اولیه صنایع کامپوزیت کشور، نقش اصلی را ایفا نماید. اما امروز با گذشت حداقل یک سال و نیم، اخیراً فقط کلنگ احداث کارخانه مذکور در ازنای لرستان به زمین خورده است و خبر قابل توجهی از روند احداث این شرکت به گوش نمی‌رسد. ‏

شرکت پارس‌کانی بنا به اظهارات مهندس جهان‌بخش مدیرعامل آن، یک پیمانکار عمومی (‏GC‏) در زمینه پروژههای معدنی است. تولید الیاف شیشه هم به دلیل اینکه نیاز به معادن سیلیس دارد به این شرکت واگذار شده است.
‏
مهندس سرشار که خود مسئول پروژه تولید الیاف شیشه در پارس‌کانی بوده است، اطلاعات دقیق‌تری را در اختیار ما قرار داد: “پروژه تولید الیاف شیشه حدود سه سال پیش در پارس‌کانی شروع شد. مطالعات فنی و اقتصادی و تهیه طرح توجیهی برای تهیه الیاف شیشه حدود یک سال به طول انجامید و بالاخره منطقه ازنا در استان لرستان به عنوان محل ایجاد کارخانه پیشنهاد شد. ‏

با توجه به مطالعات انجامشده، طرح توجیهی برای تولید ۱۰ هزار تن الیاف شیشه در سال تهیه شد. از آنجا که سازمان گسترش قصد تصدیگری ندارد، ما به دنبال سرمایهگذار خصوصی برای طرح تولید الیاف شیشه بودیم. یک ایرانی و یک اماراتی به صورت مشترک برای سرمایهگذاری اعلام آمادگی کردند که شریک اماراتی بعد از مدتی اعلام انصراف داد. طرف ایرانی تصمیم گرفت که به تنهایی روی طرح مذکور سرمایهگذاری کند و از پارس‌کانی خواسته شد که مطالعات فنی و اقتصادی را برای طرح ۳۰ هزار تنی انجام دهد. البته ما از همان ابتدا پیشنهاد کردیم که سرمایهگذاری روی طرح ۱۰ هزار تنی انجام شود. ولی سرمایهگذار به دلیل صرفه اقتصادی بیشتر طرح ۳۰ هزار تنی را انتخاب کرد.‏

بعد از انجام مطالعات، زمین کارخانه در ازنا خریداری شد. ولی سرمایهگذار ایرانی بعد از مدتی به دلیل مشکلات شخصی طرح را نیمه کاره رها کرد. ‏
پارس‌کانی همچنان به دنبال سرمایهگذار خصوصی برای این طرح است، چرا که استراتژی سازمان گسترش تصدیگری نیست. البته سازمان حاضر است تا ۴۹ درصد در این طرح شریک شود.” (پایان نقل قول از مهندس سرشار) ‏

پروژه های دیگر برای تولید الیاف شیشه ‏
مطالعات انجامشده توسط شرکت پارس‌کانی شامل چندصد صفحه اطلاعات در مورد واردات، بازار، مصرف کنندگان، وضعیت جهانی و غیره در مورد الیاف شیشه است. در این مطالعات از شرکت‌ها و مراکز دیگری نیز که قبلاً قصد تولید الیاف شیشه را داشتهاند، نام برده شده است که از جمله آنها میتوان به وزارت دفاع، تعاونی فایبرگلاسسازان ایران، شرکت پشم شیشه ایران و شرکت فیبرنوری و برق خورشید اشاره کرد. به استناد مطالعات مذکور هیچیک از پروژههای فوق به نتیجه نرسیده است.‏
آیا تولید الیاف شیشه در کشور مقرون به صرفه است؟
گزارشات فوق این ذهنیت را به وجود آورد که شاید دلیل عدم توجه سرمایه‌گذاران به این پروژه، عدم صرفه ‌اقتصادی باشد. این سؤالی جدی است که پاسخگویی به آن نیازمند مطالعات گسترده است. مطلب زیر گوشه‌ای از ابعاد این موضوع را مروری کرده است .

ابعاد اقتصادی تولیدات الیاف شیشه در کشور ‏
اگرچه شرکت پارس‌کانی مطالعات ارزشمندی در زمینه الیاف شیشه تهیه کرده است، ولی پیگیریهای گروه مواد شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران، نشان می‌دهد که این شرکت در انتخاب سرمایهگذار بخش خصوصی برای این طرح، دقت کافی نکرده است. در سوابق افرادی که مهندس سرشار از آنها به عنوان سرمایه‌گذاران خصوصی طرح نام برده است، قبلاً نیز مواردی از این دست وجود داشته است. و اتکای صرف به این افراد که پس از مدت طولانی اعلام انصراف داده و طرح را ناکام گذارده‌اند، باعث تأخیر در حل مشکلی اساسی در صنعت کامپوزیت کشور شده است. ‏

از طرف دیگر حجم سرمایهگذاری پیشبینی شده توسط پارس‌کانی برای طرح تولید الیاف شیشه حدود ۵۰۰ میلیارد ریال است که بخش خصوصی آشنا به تکنولوژی کامپوزیت توان این میزان سرمایهگذاری را ندارد. بنابراین پیش‌بینی می‌شود طرح تولید الیاف شیشه، همچنان در قفسههای آرشیو پارس‌کانی ‌خاک بخورد. مگر اینکه روزی تولید آنچنان سودمند باشد و آگاهی جامعه نسبت به تکنولوژی‌های جدید به میزانی افزایش یابد که سرمایهگذاری برای این طرح پیدا شود و صنایع ما را از وابستگی به کشورهایی مثل ترکیه و عربستان برهاند. ‏

در آخر لازم به ذکر است که خیلی از متخصصین و کارشناسان معتقدند دولت باید رویکرد خود را نسبت به صنایع ‏Hightech‏ و تکنولوژی‌های جدید تغییر دهد؛ چرا که این تکنولوژیها و صنایع وابسته به آنها الزاماتی دارند که در قدم اول بخش خصوصی رغبتی به سرمایهگذاری در آنها ندارد. از جمله اینکه: ‏

‏- این صنایع تکنولوژی محور هستند و بخش خصوصی آشنایی چندانی با این تکنولوژی‌ها ندارند، ‏

‏- نیاز به سرمایهگذاری نسبتاً زیادی دارند، ‏

‏- معمولاً با ریسک همراه هستند و ‏

‏- بازار آنها برای بخش خصوصی چندان مشخص نیست.‏

برگرفته از شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران