پشم ایرانی و یک تراژدی غم انگیز

لیف پشم یكی از محصولات استراتژیك در دنیا و نعمتی است كه در اختیار ما انسانها قرار گرفته تا از آن برای رفاه و آسایش خود استفاده كنیم. اما متاسفانه داستان پشم ایرانی بسیار غم انگیز است و مصداق این شعر بسیار زیبای مولانا جلال الدین كه “شكر نعمت نعمتت افزون كند … كفر، نعمت از كفت بیرون كند”

كفران نعمت پشم ایرانی موجب شده تا در شرایط فعلی بخش مهمی از پشم گوسفندان ایرانی سوزانده شود یا در زیر خاك دفن شود و یا به صورت ناشور به قیمت بسیار ارزان به عراق و افغانستان برود. آنگاه ما ایرانی هایی كه عاشق فرش هستیم از داشتن یك فرش پشمی مرغوب و سازگار با محیط زیست و بدون ضرر برای بدن محروم می شویم و خانه های مان پر می شود از فرش‌های اكریلیك، پلی استر، پلی پروپیلن و … و انواع ناراحتی ها و بیماری هایی كه ممكن است در دراز مدت به بدن ما و یا فرزندان ما وارد شود در كمین نشسته…

اگر نعمت پشم ایرانی كه بهترین و مناسب ترین لیف دنیا برای تولید نخ فرش است را كفران نمیكردیم امروز فرش های ماشینی پشمی مرغوب نه تنها خانه هایمان را فرش می كرد بلكه به عنوان یك محصول صادراتی ارزشمند در همه جای دنیا به آن افتخار میكردیم.

در این مصاحبه با یكی از محققان پشم ایرانی كه بیش از 22 سال از عمر خود را در این بخش صرف تحقیق و بررسی كرده آشنا می شوید. ایشان از فارغ التحصیلان رشته مهندسی الكترونیك هستند كه موفق به اختراع شیوه بسیار ویژه ای برای فرآوری پشم و تولید نخ فرش پشمی از پشم گوسفندان ایرانی شده‌اند كه در مركز اختراعات سوییس ثبت اختراع شده است. آخرین گفتگوی من با ایشان 9 سال پیش بود كه با شور و حرارت زیادی در حال برنامه ‌ریزی برای اجرایی كردن این اختراع در ایران بودند ولی حالا پس از گذشت سالها و بی مهری ها و عدم توجه، ایشان را در آستانه مهاجرت و راه اندازی این سیستم در آلمان و سوئد قرار داده است. حكایت جالبی است كه در زیر میخوانید:

◄آقای  زندی پور چطور به بحث پشم ایرانی و استفاده از آن در فرش ماشینی علاقه مند شدید؟

به عنوان  یك فارغ التحصیل رشته الكترونیك در سالهای جنگ و پس از آن در شركتی مشغول فعالیت بودم كه نمایندگی خطوط و ماشین آلات نساجی از تولید الیاف گرفته تا پارچه و بی بافت ها را در اختیار داشتند و تیم ما در بسیاری از شركت های نساجی ایران در آن زمان خطوط تولیدی نساجی و بخش های اتوماسیون صنعتی را نصب و راه اندازی می كرد.  حدود 12 سال در این بخش تجربه كسب كردم تا این كه برای گذراندن یك دوره اندازه گیری لایه های كاردینگ های پشمی با اشعه گاما راهی كمپانی اوجه بلژیك شدم.

علت حضور من در این دوره وجود یك دستگاه از این ماشین كاردینگ در كارخانه معظم راوند كاشان بود و ما برای راه اندازی و تعمیر و نگهداری این دستگاه كاردینگ باید این دوره را می گذراندیم. در آن زمان در راوند كاشان فرش های ماشینی پشمی بسیار مرغوب تولید و نخ پشمی آن نیز در همان مجموعه ریسیده میشد. همان جا بود كه به الیاف پشم و كاربرد آنها در فرش ماشینی علاقه‌مند شده و تحقیقات گسترده ای را در خصوص پشم ایرانی و فرآوری آن آغاز كردم.

متاسفانه در حال حاضر فرش اكریلیك و پلی استر و پلی پروپیلن و غیره كه همه مشتقات نفتی و مواد پلاستیكی هستند خانه های ما را پر كرده و متاسفانه نتایج آن را در افزایش و رشد بیماریهای تنفسی سرطان و غیره میبینیم.  در ایران پشم به میزان كافی در ایران وجود دارد و سالانه 70 تا 75 هزار تن تولید پشم گوسفند داریم كه عمدتا از دام ها در خراسان، خوزستان، آذربایجان، سیستان و بلوچستان و كردستان به دست می آید.

اما پشم ایران به چند دلیل ناخالصی زیادی دارد كه  مهمترین آنها عبارتند از: اختلاط نژادی، علوفه نامناسب و عدم اصلاح نژاد. به این دلایل پشم ایرانی دارای الیاف مرده زیادی است كه قابلیت ریسندگی ندارند و باید از دسته الیاف جدا شوند.

◄چرا پشم ایران امروز بیش از هر زمان دیگری مورد بی مهری قرار گرفته و از آن استفاده نمی شود؟

پشم یك لیف خارق العاده است كه تمركز روی ویژگیهای آن حیرت برانگیز است. هر لیف پشم ایرانی 34 تا 36 میكرون ضخامت دارد و ساختار آن به صورت یك زنجیره پروتئینی است.

در داخل هر لیف 20 تا 25 تار نازك تر وجود دارد كه هریك بین یك تا دو میكرون ضخامت دارند و داخل آنها حباب های هوایی مانند كپسول حركت میكند و این حباب های هوای داخل لیف خواص استثنایی عایق گرما و سرما بودن را ایجاد می كند.

از آنجا كه پشم طبیعی سازگارترین الیاف با طبیعت انسان است اهمیت این مواد اولیه با ارزش در صنایع نساجی و نهایتاً فرش دستباف و ماشینی آشكار می گردد.

بنا بر تحقیقات و بررسی های انجام گرفته امكان استفاده از الیاف پشم گوسفندان بومی به منظور ریسیدن نخهای ظریف در سیستم های سمی ورستد كه عمدتاً مصرف فرش دستباف می باشد وجود ندارد و در سیستمهای كلفت ریسی به نخهای 2 الی 5 متریك تبدیل می گردد.

دلیل این امر وجود الیاف مرده و مویی شكل، كمپ و مدولایی ، و هتروتیپ بوده كه بصورت ژنتیكی همراه الیاف پشم رشد كرده و از ساختار فیزیكی متفاوتی نسبت به پشم حقیقی كه چگالی آن 1/32 است برخوردار می باشد.

الیاف زاید، مرده و مویی شكل به دلیل كوتاه بودن، شكنندگی، بدون جعد بودن، عدم رنگ پذیری و نیز  قطر و ضخامت بالایی كه دارند باید از بین الیاف جدا شوند.

از آنجایی كه گوسفندان در ایران با هدف تولید گوشت و شیر نگهداری می شوند و الیاف پشم اهمیت بسیار كمی پیدا كرده و الیاف مدولا و كمپ یا همان الیاف مرده زیادی در داخل بیده گوسفند وجود دارد. در یك بیده گوسفند ایرانی كه دو تا سه كیلو وزن دارد حاوی 50 درصد ناخالصی است كه شامل فضولات حیوانی، ناخالصی های گیاهی و الیاف مرده است.

الیاف مرده حدود 80 میكرون ضخامت دارند كه بسیار ضخیم زبر شكننده هستند و رنگ پذیری ندارند و در سیستم های سمی ورستد كه اصلاً قابلیت ریسندگی ندارند و در سیستم های پشمی نیز از ساختار نخ  بعد از مدتی پا خوردن جدا می شود و باعث نخ نما شدن فرش میشود.

نابود شدن صنعت تولید الیاف و نخ پشمی در ایران در واقع به دو دلیل بی تدبیری داخلی و مشكلات جهانی آب و انرژی رخ داده است. در حال حاضر در همه كشورها مسئله فرآوری و تولید نخ پشم مرغوب یك مسئله اساسی است.

برای اینكه این مشكل بیشتر قابل لمس باشد بهتر است به طور خلاصه پروسه استحصال پشم را توضیح دهیم. پس از چیده شدن پشم از روی بدن گوسفند و سورت بندی آن به طور سنتی در همه كشورهای جهان به همراه تمام فضولات حیوانی، ضایعات گیاهی و الیاف مرده و الیاف سالم وارد حوضچه های شستشو می شود كه باید الیاف پشم را با آب گرم در دمای 65 درجه سانتیگراد و مواد شوینده خاصی شستشو دهند و در چند مرحله ضایعات آن را جدا كنند.

این پروسه امروز در دنیا به طور جدی مورد مخالفت سازمان های محیط زیستی قرار گرفته چرا كه علاوه بر مصرف آب بسیار زیاد به مصرف انرژی زیاد جهت گرم كردن آب تا دمای 65 درجه، مشكل اساسی پساب‌های آن وجود دارد كه حاوی باقیمانده های مواد شیمیایی و شوینده است كه در حین پروسه شستشو به آب اضافه میشود به این دلایل بسیاری از پشم شویی ها تعطیل شده‌اند و حتی اتحادیه اروپا به طور جدی به دنبال پروژه ها و ابداعات جایگزین است تا به طور كلی از پشم شویی ها از مدار كار خارج شوند. امروز دیگر در هیچ كجای دنیا واحدهای پشم شویی صرفه اقتصادی و محیط زیستی ندارند.

جالب است بدانید برای شستشوی یك كیلوگرم پشم 17 كیلو آب گرم 65 درجه لازم است و اینجا دقیقا جایی است كه اختراع ما می تواند كارساز باشد.

◄لطفاً بیشتر در مورد این اختراع و كاربرد آن در صنعت پشم توضیح دهید.

ما پس از تحقیقات متعدد موفق شدیم سیستمی را اختراع كنیم كه میتواند با 80 درصد مصرف آب كمتر جایگزین پشم شویی های سنتی ‌شود و مهمتر از آن میتواند تفكیك الیاف مرده را به راحتی انجام و خلوص پشم را به شدت افزایش دهد. در این سیستم در ابتدا و بدون استفاده از آب، تنها با باردار كردن الیاف پشم می توانیم به راحتی الیاف پشم مرغوب را از بقیه ضایعات و الیاف مرده جدا كرده و محصولات جانبی زیادی تولید كنیم.

اولا ضایعات گیاهی و حیوانی به دلیل اینكه به طور خشك جدا می شوند به عنوان كود شیمیایی جمع آوری می شوند. همچنین الیاف مرده كه به دلیل چگالی متفاوت و بار الكتریكی از الیاف مرغوب جدا شده‌اند در تولید عایق های حرارتی و نمدهای صنعتی مورد استفاده قرار می گیرند و محصول نهایی و ارزشمند دیگری به نام روغن پشم یا wool wax كه از آن ماده لانولین گرفته می شود و در صنایع آرایشی و بهداشتی مصرف زیادی دارد از هم جدا میشود. در این سیستم پشم تمیز شده تنها به یك شستشوی نهایی نیاز دارد و تا 80 درصد مصرف آب، انرژی و تولید پسابهای صنعتی كاسته میشود.

در واقع مهمترین كار ما همان جداسازی الیاف مرده است كه خلوص الیاف را بسیار بالا می برد. اگر در الیاف پشم الیاف مرده وجود داشته باشد نهایتاً می توان نمره نخ 2.5 تا 5 متریك را با آن تولید كرد كه برای كلفت ریسی و قالی های به اصطلاح خرسكی و گلیم مناسب است و ارزش بسیار پایینی دارد.

با جداسازی الیاف مرده خلوص بالا رفته و می توان آن  را در سیستم سمی ورستد ریسندگی كرد و به نمره نخ های 5 تا 25 متریك تبدیل كرد كه نخ های فرش بسیار مناسبی برای تولید فرش ماشینی و فرش های دستباف و مرغوب را به ما می دهد و آنگاه می توانیم با قیمت بسیار ارزان فرشهای ماشینی پشمی به بازار ارایه كنیم كه در مقایسه با فرش اكریلیك قیمت بسیار ارزان تری خواهد  داشت.

خط تولید اختراع احیاء الیاف پشم كه در ایران و سوییس به ثبت رسیده است، توانایی فرآوری الیاف پشم را به روش الكترواستاتیكی با ظرفیت 300 كیلوگرم در ساعت با ویژگی های ذیل دارد:

1- از مهمترین ویژگیهای این سیستم تفكیك الیاف مرده و مویی شكل از پشم حقیقی می باشد كه با بالابردن خلوص الیاف و تولید تاپس پشمی امكان ریسیدن نخهای ظریف و با كیفیت از نمره 5  الی 20 متریك را فراهم می سازد.

ضمن اینكه الیاف مرده و مویی شكل تفكیك شده و در صنعت عایقهای حرارتی و نمدهای صنعتی بعنوان یك محصول جانبی امكان بازیافت می یابند.

2 – با توجه به اینكه 80 ٪  ناخالصی های گیاهی و فضولات حیوانی در این روش بصورت خشك جداسازی می گردند، مواد زاید به كود كشاورزی تبدیل و بصورت یك محصول جانبی به چرخه طبیعت بازمی گردد.

3 – با نظر به كاهش حجم پساب و آب مصرفی به حداقل ممكن (80 ٪ كاهش مصرف آب) جهت چربی گیری الیاف پشم، صرفه اقتصادی استحصال لانولین (چربی با ارزش پشم) كه یكی از مواد ارزشمند در صنایع بهداشتی و آرایشی است و تاكنون امكان تولید آن وجود نداشته بصورت یك محصول جانبی فراهم می گردد.

آنچه در این طرح حایز اهمیت بسیار است:

​1 – اهمیت به انرژی و مصرف آب

​2 – توجه به منابع مواد اولیه طبیعی و بكارگیری بهینه آن

3 – توجه به مشكلات زیست محیطی

​4 – بازیافت ناخالصی ها و بازگرداندن آن به چرخه طبیعت میباشد

◄كشورهای صاحب نام در تولید پشم گوسفند نظیر استرالیا و نیوزلند چطور این مشكلات را حل كرده‌اند؟

در كشورهایی نظیر استرالیا و نیوزلند در یك پروسه 150 ساله اصلاح نژاد گوسفندان انجام شده است و  گوسفندان تنها با هدف تولید پشم پرورش داده می شود و از روش‌های بسیار حرفه ای و مدرن جهت چیدن پشم ها استفاده می شود.

وقتی كشوری با تلاش و برنامه ریزی  بتواند در یك پروسه زمانی طولانی اصلاح نژاد را انجام بدهد میزان الیاف مرده در داخل بیده گوسفند به شدت كاهش می یابد و كیفیت پشم تولیدی بسیار بالا می رود. متاسفانه در ایران به دلیل كیفیت پایین و عدم فرآوری و توجه به پشم حجم بسیار زیادی سوزانده و دفن می شود چرا كه برای دامداران سودی ندارد. (به اجبار باید سالی یك یا دو بار پشم گوسفندان چیده شود تا گوسفند سنگین نشود و عرق نكند)

◄با توجه به اهمیت اختراع شما و این كه میتواند به خوبی استفاده از پشم ایرانی و تولید نخ پشم مرغوب را احیا كنند توجهی نشده است؟

متاسفانه در 20 سال اخیر تلاش هایی بسیار كرده ایم كه بتوانیم دولتمردان و دست اندركاران پشم را متقاعد كنیم اما تا به حال موفق نشده ایم این پروژه در سال 2002 در مركز اختراعات ژنو ثبت اختراع شده و در ایران نیز در سال 1380 ثبت اختراع شده و به صورت پایلوت نیز در شهركرد اجرا شده كه نتایج بسیار خوبی داشته است. اما متاسفانه اراده و تصمیمی برای احیای پشم ایرانی به طور گسترده و ملی وجود ندارد و به علت عدم توجه و كوبدن به در بسته پس از ده‌ها سال به دنبال این هستیم كه این پروژه را به سوئد و آلمان منتقل كرده و در آنجا اجرایی كنیم.

متاسفانه داستان پشم در ایران بسیار غم انگیز است. هزاران تن از این لیف ارزشمند و استراتژیك از بین میرود در حالی كه پشم ایرانی بهترین الیاف دنیا برای استفاده در فرش و كفپوش ها است. حتی در مقطعی پشم های بسیار خوبی از نیوزیلند و استرالیا برای استفاده در فرش دستباف وارد كردند كه پس از مدتی فرش تولیدی نمدی شد در حالی كه پشم ایرانی هر چه بیشتر پا بخورد به دلیل ضخامت مناسب آن درخشنده تر و زیباتر می شود و می تواند  سالیان دراز عمر كند.

سیستم اختراعی ما می تواند ساعتی 300 كیلو گرم و روزی 6 تن و حدود 2 هزار تن در سال الیاف پشم را فراوری كند. اگر در كل كشور و به ویژه در استان‌های عمده تولیدی 30 واحد با این مشخصات تاسیس شود علاوه بر ایجاد اشتغال در روستاها و مناطق محروم و سودآوری بسیار بالا باعث ورود همه تولید پشم ایرانی به پروسه فرآوری و تولید هزاران تن نخ پشم مرغوب را خواهد داشت.

با تولید انواع نخ های پشمی در داخل كشور یك فرش ماشینی با پشم طبیعی و مرغوب كه هیچ ضرری برای بدن ندارد با قیمت بسیار ارزان تر از فرش اكریلیك،  پلی استر و غیره وارد خانه‌های ایرانیان می شود. قطعاً یك بازار بسیار داغ برای صادرات آن ایجاد خواهد شد باید به این مسیله باید دید ملی نگاه كرد كه الیاف پشم برای سلامتی ما و جامعه و فرزندان را مهم هستند و نباید این نعمت خدادادی را با دستان خودمان نابود كنیم.

در پایان از مجله كهن كه توجه ویژه ای به این مساله داشته تشكر می نمایم.

استاندارد ملی به شماره  ٩٤٨٩
  ویژگی های تاپس پشم مصرفی در خامه فرش  – ویژگیها 

١- نوع الیاف:

الیاف موجود در تاپس باید از الیاف پشم خالص نو و چیده شده بوده و عاری از پشم دباغی ، صدمه دیده بطور فیزیكی، شیمیایی، توسط قارچها، باكتری ها و حشرات باشد.

٢- الیاف مدولایی:

نسبت الیاف پشم غیر حقیقی، بصورت انواع الیاف مدولایی حد اكثر ١٠درصد الیاف تاپس توصیه میگردد.

٣-الیاف مرده:

حد اكثر مجاز الیاف مرده (كمپ) در تاپس ٥درصد میباشد.

٤-تعداد الیاف رنگی:

نسبت الیاف رنگی در تاپس سفید خودرنگ ١٠ عدد در ١٠٠ گرم باشد.

٥- تعداد ضایعات گیاهی:

حداكثر ضایعات گیاهی مجاز در ١٠٠ گرم تاپس ٤٠ عدد باشد.

٦- در صد رطوبت بازیافتی:

درصد رطوبت بازیافتی تجاری تاپس بر اساس ظرافت الیاف حداكثر ١٦/٥ درصد باشد.

تعداد نپ:

حداكثر تعداد نپ مجاز در هر١٠٠ گرم تاپس باید ٤٠ عدد باشد.

میانگین قطر الیاف:

حداقل میانگین قطر الیاف پشم در تاپس فرش مصرفی خامه فرش ٢٦ میكرون و حد اكثر ضریب تغییرات ان ٤٦ درصد میباشد.

میانگین طول الیاف:

میانگین طول الیاف پشم تاپس مصرفی در خامه فرش ٨٠ میلیمتر و حداكثر ضریب تغییرات طول ٥٠ درصد و الیاف كوتاه تر از ٥٠ میلیمتر حداكثر ٦ درصد باشد.

تاپس پشم مواد اولیه واحدهای نیمه فاستونی میباشد كه میتوان نخهای ظریف نمره ١٥ متریك را نیز تولید نمود.

• همچنین ببینید: مراحل کامل تولید و ریسندگی الیاف پشمی و نخ پشمی