طراحی، بیمار بدحال صنعت فرش ماشینی
هنر طراحی در صنعت فرش ماشینی یکی از ارکان اصلی موفقیت است چرا که نقش و طرح و رنگ اولین چیزی است که نظر مشتری را به خود جلب می کند و حتی کیفیت، نوع بافت، تعداد شانه و… در مراحل بعدی قرار می گیرند. اساساً از آنجایی که مشتری از فرش زیبایی می خواهد طراحی برایش از هر چیز دیگری مهم تر است.
طراحی به قدری در این صنعت جایگاه رفیعی دارد که بسیاری از کارشناسان، دلیل عمده موفقیت کشورهایی مانند بلژیک، ترکیه، مصر و… در بازارهای صادراتی را توجه به بحث طراحی می دانند. اما متاسفانه این روزها دیده ها و شنیده ها حکایت از این دارند که طراحی فرش ماشینی در ایران نه تنها رشد نداشته بلکه با خارج شدن هنر، نوآوری و خلاقیت از آن و ابتلا به ویروس کشنده کپی برداری هر روز بیشتر افول می کند.
عده ای گمان می کنند چون از فرش ماشینی به عنوان یک صنعت یاد می کنیم پس طراحی فرش ماشینی هم می تواند صنعتی شود بنابراین با کنار زدن هنر و ذوق و سلیقه اقدام به تولید صنعتی طرح می کنند و چون صنعت، موجودی بی هنر است نتیجه ای جز زوال در بر ندارد. با گسترش صنعت فرش ماشینی در سال های اخیر اتفاقات جالبی رخ داده است. مثلاً همانطور که کارخانه ها بی قید و شرط زیاد شده اند، عده طراحان هم مثل قارچ زیاد شده است. قارچ هایی که گاهی سمی هستند و گاهی هم فقط توان بوته یا درختی که زیر آن روییده اند را کم می کنند و خودشان هم به جایی نمی رسند. وقتی با طراحان و پیشکسوتان فرش دستباف و ماشینی صحبت می کنید درد رنج عمیقی که بر دوش آنها سنگینی می کند به شما هم منتقل می شود. فکر می کنید اگر خودتان جای آنها بودید چه حالی می شدید. چشمانی که هفته ها به کاغذ خیره می شود طرحی را خلق می کند و در آن هرچه از ذوق و سلیقه دارد به کار می برد اما هنوز عرقش از پیشانی پاک نشده و از مخلوق خود لذت کافی را نبرده که طرح موفقش را به هر شکلی شده کپی می کنند و دیگر چه انگیزه ای باقی می ماند برای این چشمها که بار دیگر هفته ها به کاغذ خیره شود و طرحی نو دراندازد.
افرادی که این گونه اقدام به کپی طرح های طراحان واقعی و هنرمند می کنند حقیقتاً نباید جایگاهی در این صنعت داشته باشند بلکه باید آنها را به چشم یک سارق آثار هنری نگاه کرد. اینها نه تنها به صنعت فرش سودی نمی رسانند بلکه با سودجویی های خود به هنر این کشور نیز خیانت می کنند. یکی از طراحان پیشکسوت فرش ماشینی در این رابطه سخنان جالبی دارد و ضمن اظهار تاسف از وضعیت به وجود آمده می گوید:
“وضعیت طراحی در فرش ماشینی بسیار بحرانی است. فرهنگ کار و طراحی نه در بین شرکتها وجود دارد و نه حتی در بین خود طراحان. کسانی که فقط اسم خودشان را طراح گذاشته اند و در حد یک ادیتور هستند. متاسفانه عده ای یک طرح را سرقت می کنند و با قیمت های بسیار ناچیز و یا حتی مجانی در اختیار سایر شرکت ها قرار می دهند و می گویند اگر این طرح را بافتید و جواب داد آنوقت به ما پول بدهید. یا چند طرح را با هم مخلوط می کنند و طرح هایی را که بدون دردسر و ظرف چند روز آماده می شود را به دهها شرکت می فروشند اما اگر تولیدکنندگان بدانند که چه اشکالات عمیق هنری و بصری در این طرح ها وجود دارد آن طراح را بدون حتی یک لحظه درنگ از کارخانه خود بیرون می اندازند. این طراحان که غیر از فتوشاپ هیچ هنر و سابقه ای در این کار ندارند در حال نابودی هنر طراحی فرش هستند. امروزه همین طراحان فرش هایی را به بازار ارائه می کنند که کاملاً از نظر هنر اصیل ایرانی اشتباه است و به هیچ عنوان نمی توان اسم آنرا طرح گذاشت و اصول اولیه تکنیکی را هم ندارند. متاسفانه چشم مردم در حال عادت کردن به این طرح های غلط و غیر هنری است و این در آینده شاید هنر اصیل ایرانی را از ذهن مردم دور کند.”
اما چاره کجاست؟ چگونه می توان باعث رشد طراحی شد؟ چگونه باید خلاقیت، نوآوری و هنر را جایگزین طرح های تکراری، کپی شده و فاقد اصول هنری کرد؟ چگونه می توان این اوضاع ناامن را برای طراحان اصیل و هنرمند از وجود ویروس های کپی پاک کرد؟ مسلماً هنرمند و هنر نمی تواند در فضای ناامن رشد کند. یکی از مدیران کارخانجات تولیدکننده فرش ماشینی در این باره می گوید: ” اوضاع به قدری نا امن است که وقتی یک طرح جدید را به کارخانه تکمیل می فرستیم از این بیم داریم که همکاران ما در همان مرحله تکمیل طرح ما را کپی کنند. پیش از این شرکت های کپی کار حداقل حاضر بودند برای کپی یک طرح جدید یک تخته از آن را بخرند و بعد آنرا آنالیز وکپی کنند اما امروزه به لطف دوربین های دیجیتال دیگر هزینه نمی کنند و با عکس گرفتن این کار را می کنند.
طراحان امروز دیگر به خود زحمت نمی دهند و به جای فکر کردن و ایجاد طرح جدید، لچک یک فرش را با ترنج فرش دیگر و حاشیه فرش سوم کنار هم می گذارند و به ما می گویند آنرا بخرید. متاسفانه شرکت ما که در گذشته فقط از طرح های ارجینال مدادی استفاده می کرد و پول خوبی هم بابت آن به طراحان هنرمند و اصیل پرداخت می کرد امروزه نمی تواند این ریسک را بپذیرد چرا که ما این هزینه را می کنیم اما دیگران به طرز کاملاً ناجوانمردانه و به دور از اخلاقی آنرا کپی می کنند.”
قطعاً راز پیشرفت طراحی فرش ماشینی را باید در مبارزه با کپی کاری، درجه بندی طراحان فرش ماشینی و ارتقای فرهنگ تولیدکنندگان فرش جستجو کرد.
عده ای از طراحان اعتقاد دارند راه حل رسیدن به این اهداف ایجاد یک صنف برای طراحان فرش است که البته خبرها حاکی از آن است که جرقه های اولیه برای ایجاد این صنف در شهرستان کاشان با مخالفت تعداد زیادی از طراحان عمدتاً کپی کار مواجه شده است.
یکی از پیشکسوتان هنر طراحی فرش در شهرستان کاشان می گوید: ” با ایجاد یک صنف و حضور چند کارشناس و استاد برتر در آن، در شرایطی که در کشور هیچ قانون اجرایی برای حمایت از حقوق طراحان وجود ندارد، می توانیم از حقوق طراحان واقعی دفاع کنیم. مثلاً هر طراحی که طرحی را خلق می کند می تواند با ارائه طرح مدادی یا فایل اصلی طراحی آن در کامپیوتر و یک کپی رنگی از آن به صنف طراحان یک کد شناسایی دریافت کند و اگر شرکتی طرح موفق این طراح را در بازار دید و خواست آنرا تهیه کند با تماس با صنف بتواند با طراح مورد نظر ارتباط برقرار کند و حداقل طرح را از طراح اصلی آن تهیه کند.
در مرحله بعد باید طراحان فرش را دسته بندی کرد و با توجه به میزان تجربه، هنر و دانش آنها رتبه داد. این باعث می شود هر کسی نتواند خود را طراح معرفی کند و اعتبار این صنف را زیر سوال ببرد و با هنر کس دیگری کسب درآمد کند.
تعدادی از طراحان با ایجاد این صنف مخالفت کردند. به نظر من دلیل این است که نمی خواهند زحمت بکشند و چون بدون داشتن هیچ هنری خود را طراح جا زده اند از این تشکیل این صنف هراس دارند.
به نظر من اگر این صنف تشکیل شود ظرف مدت یک سال همه چیز نظم خواهد گرفت، بین دفاتر طراحی رقابت ایجاد خواهد شد و وقتی جایی برای کپی باز نباشد همه به دنبال نوآوری خواهند بود و طراحی و به دنبال آن صنعت فرش ماشینی ما به شدت رشد خواهد کرد. امروز تولیدکنندگان به دلیل عدم آگاهی از اهمیت طراحی آنرا کوچک می شمارند اما در آینده ضربه های سنگینی خواهند خورد.”
قطعاً با این شرایط طراحان و طرح های اصیل و هنرمندانه ایرانی راهی خارج می شود و طرح های کپی و بی سر و ته برای مشتریان ایرانی باقی می ماند. کما اینکه در حال حاضر هم این اتفاق در حال رخ دادن است و طراحان قوی ایران چون کسی در داخل آنها را قبول نمی کند راهی ترکیه می شوند و در سفری که هم فال و هم تماشاست طرح های ایرانی اصیل را به قیمت های خوب به تولیدکنندگان فرش ماشینی ترکیه می فروشند. ترک ها و بلژیکی ها توانسته اند با طرح های ایرانی بازار خوبی برای خود دست و پا کنند. به هر حال ایجاد تحولی اساسی در طراحی فرش یکی از ملزومات صنعت فرش ماشینی ماست و اگر طراحی متحول شود فرش ماشینی را هم وارد فضای جدیدی خواهد کرد. این مهم فقط با همکاری طراحان فرش ماشینی، واحدهای تولیدکننده فرش ماشینی و صاحب نظران و کارشناسان فن قابل انجام است.
منبع: نشریه جهان فرش- شماره یک- اسفند ۹۱
