کارخانه ریسندگی رییس مجلس اول چگونه از کار افتاد؟

کابوس های عهدنامه ترکمانچای

نویسنده: علی موسیوند

پس از سقوط دولت صفویه (۱۱۳۵ه.ق) جامعه ایران به افول سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دچار شد. هجوم افغان ها نه تنها باعث شد قدرت سیاسی صفویه در آن زمان در هم بشکند؛ بلکه شرایط سیاسی و اجتماعی جامعه پس از دوران کوتاه مدت حکومت افغان ها هیچ گاه به دوران قبل از آن به خصوص دوران شاه عباس اول (۹۹۶-۱۰۳۵ه. ق) نرسید.

پس از سقوط اصفهان در اکثر صنایع و حرف نه تنها تغییر شایان توجهی رخ نداد، بلکه تا حدود زیادی اکثر صنایع سیر نزولی داشتند. از جمله صنایعی که کاملااز زمان مورد بحث تا دوره پهلوی اول سیر نزولی داشتند صنایع نساجی بود. طی سه دوره حکومت افشاریه، زندیه و قاجاریه اصولاتحولی که در تاریخچه نساجی قابل توجه باشد به ندرت رخ داد. ایران که قرن ها مبتکر نساجی و صادرکننده پارچه به اقصی نقاط جهان بود و از این جهت در رتبه اول قرار داشت به وارد کننده انواع پارچه های اروپایی تبدیل شد. در واقع جلال و عظمت نساجی دوره صفویه مانند سایر رشته های هنری، پس از سقوط صفویه دیری نپایید گویی هنر خلاقه و ابتکار تحسین آمیز هنرمندان زمان صفویه هرگز وجود نداشته است. در دوره نادرشاه لشکرکشی ها و جهانگیری ها باعث شد این پادشاه بزرگ، کمتر به فکر مملکت داری به معنای واقعی بیفتد به همین جهت صنعتگران نه حمایتی شدند و نه تشویقی و حتی بازاری برای فروش مصنوعات خود نداشتند. اکثر آنها دست از کار کشیدند و به سایر امور از جمله سپاهیگری پرداختند و در شمار لشکریان نادر به شرق و غرب تاختند.

در دوره زندیه تلاش های نافرجامی برای احیای صنایع و حرف ملی به ویژه در نواحی جنوب صورت گرفت، ولی نابسامانی سیاسی این دولت باعث عدم موفقیت این تلاش ها شد. دوره قاجاریه تا حدود زیادی یکی از بدترین دوره ها در تمامی تاریخ برای صنعت بافندگی است، زیرا از یک سو سیاست ناگزیر دروازه های باز، سیل پارچه های خارجی را به ایران سرازیر کرد و از سوی دیگر ضعف حکومت و دخالت دو ابرقدرت استعماری انگلیس و روسیه باعث عدم توسعه صنایع به ویژه صنایع نساجی شد. البته این به معنی عدم وجود مردان کاردان و آگاه در این دوره نبود. تلاش های عباس میرزا برای نوسازی ارتش ایران و تلاش های امیر کبیر برای ایجاد تحول در نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی با عدم موفقیت همراه بود.

«هنگامی که ولیعهد جوان (ناصرالدین میرزا) در سال ۱۲۶۶/۱۸۴۸ بر تخت نشست، امیرکبیر صاحب عنوان امیرنظام و صدراعظم شد و مورد تشویق قرار گرفت تا به اصلاحات گسترده ای بپردازد. وی ارتش دائمی را احیا کرد و برای تامین نیازمندی های ارتش و قطع واردات خارجی، پانزده کارخانه ساخت. کارخانه هایی برای تولید توپ، سلاح های سبک، یونیفرم های نظامی، انواع نشان های نظامی، پارچه های پشمی، چلوار و پارچه های دیگر، کالسکه، سماور، کاغذ، چدن، سرب، مس، قند و شکر و…»

در زمینه صنعت نساجی هم بودند افرادی که با آگاهی از روند رو به رشد این صنعت در اروپا، تلاش هایی در جهت تحول در صنعت نساجی سنتی ایران برای رقابت با صنایع و تولیدات خارجی انجام دادند: «در این دوره وطن پرستانی مثل مرحوم صنیع الدوله، مرحوم حاج رحیم قزوینی، مرحوم حاج یوسف قزوینی، سعی کردند تا با ایجاد کارخانه هایی در تهران و تبریز به جنگ منسوجات خارجی بروند؛ ولی هر بار تلاش تحسین آمیزشان با نفوذ سیاست های خارجی به ناکامی منجر شد.»

همان طوری که اشاره شد یکی از این افراد صنیع الدوله بود که در اینجا مختصری از زندگی سیاسی و فعالیت های صنعتی وی بیان می شود.

صنیع الدوله

یکی از رجال نامدار دوره قاجاریه، مرتضی قلیخان صنیع الدوله فرزند دوم علیقلی خان مخبرالدوله بود او در سال ۱۲۷۳ه.ق در تهران متولد شد و پس از تحصیلات مقدماتی در تهران به واسطه حمایت پدرش در آلمان به تکمیل تحصیلات خود پرداخت و در آنجا در رشته معدن شناسی درجه مهندسی گرفت. پس از بازگشت به ایران به واسطه شغل پدرش وارد خدمات دولتی شد و ابتدا در امور تلگرافخانه ها مشغول خدمت شد. سپس به عضویت وزارت معادن درآمد. وی به دلیل ازدواج با احترام السلطنه دختر مظفرالدین میرزا رابطه نزدیک تری با دربار پیدا کرد. صنیع ا لدوله از جمله شخصیت هایی بود که همواره مورد توجه شاه و سایر مقامات عالی رتبه بود. از زمان اتمام تحصیلات در پست های مختلف سیاسی مشغول خدمت بود. پس از پیروزی مشروطه طلبان و صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه (۱۳۲۴ ق) در هیات تنظیم نظامنامه انتخابات از طرف شاه به عنوان رییس انتخاب شد. در اولین دوره مجلس شورای ملی به عنوان یکی از نمایندگان اعیان و ملاکین انتخاب و در اولین جلسه مجلس به عنوان رییس مجلس برگزیده شد. مدت چند ماه در این مقام بود ولی پس از ترور امین السلطان صدر اعظم وقت توسط عباس آقا صراف تبریزی، از مقام خود استعفا داد.

پس از آن در چندین کابینه به عنوان وزیر فواید عامه، وزیر علوم و اوقاف و فرهنگ انتخاب شد از جمله در دو کابینه متوالی نظام السلطنه مافی (۱۶ ذی القعده ۱۳۲۵و ۲۶ محرم ۱۳۲۶ ق) وزیر فواید عامه بود و در هیات دولت های ترمیمی ناصرالملک همدانی و نظام السلطنه وزیر فرهنگ و اوقاف و در کابینه میرزا احمدخان مشیرالسلطنه وزیر مالیه بود.

صنیع الدوله پس از استبداد صغیر و فتح تهران توسط ملیون مجددا به عنوان وزیر در کابینه سپهدار تنکابنی و مستوفی الممالک انتخاب شد، ولی سرانجام در ۵ صفر ۱۳۲۹ توسط دو گرجی از اتباع روسیه به قتل رسید. شاید بهترین شرح راجع به خصوصیات صنیع الدوله توسط برادرش مخبرالسلطنه بیان شده که در رثایش این گونه شرح می گوید: «صنیع الدوله چند عیب داشت شب و روز در فکر آبادی مملکت بود. علم داشت، اجنبی پرست نبود و به مال دنیا مباهات نمی کرد، عمرش را صرف حرف های دروغ که اسمش سیاست و پلیتیک است نکرده بود، کارخانه در این مملکت به تشویق و اقدام صنیع الدوله دایر شد، راه آهن به نقشه او کشیده شد، از دیگران اثری باقی نیست…»

اقدامات صنعتی صنیع الدوله

یکی از جنبه های مهم زندگی مرتضی قلیخان فعالیت های صنعتی و نقشش در تاسیس و راه اندازی کارخانه و سایر امور صنعتی بود به طوری که لقب صنیع الدوله را ناصرالدین شاه به همین خاطر به وی اعطا کرد. در واقع صنیع الدوله به واسطه آشنایی با تحولات صنعتی اروپا و نیاز به ایجاد تحول در صنایع ایران به ویژه صنعت نساجی اقدام به تاسیس کارخانه ریسندگی کرد. وی ابتدا توانست یکی از رجال پولدار زمان خود یعنی محمد تقی شاهرودی را به سرمایه گذاری جهت تاسیس کارخانه تشویق کند.اما مخبرالسلطنه که خود یکی از سهامداران کارخانه بوده راجع به تاسیس کارخانه این گونه شرح می دهد: «حاج محمد تقی شاهرودی خواب دیده بود تهران را چراغان کرده است، گفته بودند کار عام المنفعه خواهی نمود، به خیال خودش نزد صنیع الدوله آمد و در آوردن کارخانه کاغذسازی شور کرده، گفتند ریسمان ریسی و چلواربافی اولی است. قرار شد ریسمان ریسی را مقدمتا بخواهند پانزده هزار تومان حاجی گذارد و پانزده هزار تومان صنیع الدوله. کارخانه دو هزار و سیصد دوک تمام تاب سفارش داد و ده هزار تومان از پانزده هزار تومان را صنیع الدوله از حاجی قرض کرد. شخصا در ابتدا پنج هزار تومان داد و آن ده هزار تومان را به حاجی محمد تقی مقروض ماند تا در افراز با ورثه محسوب گشت. (اسناد) کارخانه با این مایه انجام نگرفت، پدرم بیست و دو هزار تومان محل داشت به حاجی داد که پانزده هزارش از من باشد و یازده هزارش از اخوی محمد قلیخان. اسباب کارخانه رسیده بود و بعضا سوار شده بود، روز ۱۳ نوروز ناصرالدین شاه به بازدید کارخانه آمد، فرمودند لقبی که با مورد داده ایم صنیع الدوله گی به مرتضی قلیخان است و تمجید کردند.»

این کارخانه با صرف هزینه هنگفت و زحمات صنیع الدوله و محمد تقی شاهرودی و حمایت مخبرالدوله و شاه تاسیس شد و محصول آن نیز وارد بازار شد. درکتاب تاریخ افضل وضعیت کارخانه این گونه تشریح شده است: «کارخانه ای که امروز در ایران خوب پیشرفت کرده و در امور آن تعطیل نشده و ضرری فراهم نیامده کارخانه ریسمان بافی است جناب صنیع الدوله وزیر سابق خزانه احداث کرده و حاجی محمد تقی شاهرودی مدیر و معاون این عمل است. در نهایت خوبی از عهده برآمده هنرها به کار می برند هرگونه اسباب و ادوات آهنی و چرخ از اروپا آورده به درستی و صحت رفتار می کنند و از مزد دادن به عمله جات آگاهند و اسراف و اتلاف در کار ندارند.» اما این کارخانه مدتی بعد از کار افتاد، یکی از عمده ترین دلایل این اتفاق نفوذ دو قدرت استعماری؛ یعنی روسیه و انگلیس در امور داخلی ایران بود: «چلواربافی و شماعی از موسسات اول سلطنت ناصرالدین شاه چرا خوابید آن همه صحبت از راه آهن چرا مسکوت شد، پیشنهاد صنیع الدوله به قند و چای چرا سر نگرفت، کارخانه قندسازی کهریزک چرا از کار ماند، ریسمان ریسی صنیع الدوله چرا چله شد، همه این چراها یک جواب دارد، زیرا عهدنامه ترکمانچای دست اقداممان را بسته بود.»

اما این تجربه تلخ صنیع الدوله در تاسیس کارخانه باعث دلسردی وی در امور صنعتی نشد؛ بلکه با پشتکار بیشتر اقدامات دیگری را در ایجاد صنایع جدید در ایران انجام داد از جمله در اواخر عمر ناصرالدین شاه (۱۳۱۳ ق)
کوره آهن تراشی به راه انداخت و در سال ششم سلطنت مظفرالدین شاه آسیای بخار در تهران راه اندازی کرد.

همان گونه که اشاره شد صنیع الدوله علاوه بر فعالیت های سیاسی در امور اقتصادی و صنعتی کاملافعال بود و در برخی از کارخانه هایی که در دوره قاجار تاسیس شد سهیم بود یا از آنها آگاهی داشت، اما آرمان اصلی صنیع الدوله کشیدن راه آهن در ایران بود و در این زمینه مذاکراتی با دولت آلمان انجام داد. و حتی رساله ای در این خصوص با عنوان «راه نجات» به رشته تحریر درآورد و در آن ادعا کرد یگانه راه نجات ایران کشیدن راه به ویژه راه آهن است.

سندی راجع به دعوی ابوالقاسم رکن الاسلام بر ورثه صنیع الدوله در سال ۱۳۱۸ه.ش راجع به سهم کارخانه ریسمان ریسی و منافع چندین ساله آن موجود است. این سند می تواند گویای مطالب چندی که در منابع کمتر به آن پرداخته شده از جمله: سهم محمد تقی شاهرودی در تاسیس کارخانه، اوضاع کارخانه پس از تعطیلی و نحوه راه اندازی مجدد، درآمد، ورثه، نحوه رسیدگی به شکایات و… باشد.

این سند به عنوان سند تاریخی، وضعیت کارخانه در دوره پهلوی اول را تا حدود زیادی مشخص می کند، زیرا در کمتر منبعی اوضاع کارخانه در این دوره مورد اشاره قرار گرفته است. حتی مخبرالسلطنه که خود از صاحبان کارخانه و در دوره مورد بحث در قید حیات بوده، طبق این اسناد از طرف های دعوی بوده و در کتاب خود راجع به نحوه راه اندازی مجدد کارخانه به طور مختصر این گونه شرح می دهد: «کارخانه ریسمان ریسی صنیع الدوله مدتی بود به عللی، اهم همه عهدنامه ترکمانچای، خوابیده بود در این مدت بیست هزار تومان از دولت به تصویب مجلس استقراض شد و کارخانه راه افتاد. شاه را برای تماشا به کارخانه دعوت کردم فال شد خوششان آمد، کارخانه ای برای شاهی سفارش دادند و حسین خان رفیق شاهسون مرا که مدیر کارخانه بود جلب فرمودند.»

این پرونده حاوی رای دادگاه پژوهشی شعبه۳ تهران، اعتراض های وکیل طرفین و در نهایت رای شعبه ۳ دیوان عالی کشور که در تایید رای دادگاه استان صادر شده است.

منبع:
پیام بهارستان، فصلنامه اسناد، مطبوعات و متون، دوره دوم، سال چهارم، شماره ۱۳، پاییز ۱۳۹۰، صص ۳۱۸-۳۴۴.