بررسی عمومی صنعت فرش ماشینی ایران

تاريخچه و روند احداث تاسيس ونحوه راه اندازي اولين واحد فرش ماشيني

1- توليد فرش ماشيني در ايران به ابتداي دهه 50 برمي گردد، در آن دوره گروه صنعتي بهشهر در صدد اجراي پروژه واحد قاليبافي بصورت يك واحد تخصصي در كاشان بود به همين منظور قبل از آن در مجموعه شركت مخمل و ابريشم كاشان كه در زمينه توليد پارچه هاي مخمل وحرير فعال بود اقدام به توليد آزمايشي فرش ماشيني و اضافه كردن آن به محصولات خود نموده بود. لذا در ابتدای دهه ۵۰ اولین فرش ماشینی تولید داخل در اين كارخانجات توسط ماشین‎ های مخمل بافی ژاكارد و با الیاف مصنوعی براق و پرز نسبتاً کوتاه و وزن سبک، بافته و روانه بازار گردید.

قبل از آن به علت عدم وجود واحد توليد فرش ماشيني وعدم واردات فرش ماشيني و وجود كالاهاي مشابه و توليد زياد فرش دستباف و نيز وجود محصولات جايگزين فراوان مانند گليم و زيلو و غيره و عواملي از قبيل سنت، عادت و قدرت بالاي خريد مردم براي تهيه فرش دستباف مصرف فرش ماشيني در كشور رواج چنداني نداشت .

2- همزمان با آن عده ‎ای از تجار، فرش ‎هایی با همین مشخصات و تا حدی مرغوب‎تر از کشور بلژیک وارد بازار ایران نمودند و سلیقه ایرانی را با پدیده فرش ماشینی آشنا کردند. با مشاهده استقبال نسبتاً مطلوبی که مردم از فرش ماشینی به عمل آوردند سرمايه گذاران گروه صنعتي بهشهر شروع به اجراي پروژه نمودند و بنابراين نخستين كارخانه اختصاصي توليد فرش ماشيني در كشور را در شهرستان كاشان با ظرفيت 12ميليون مترمربع در سال 1353 راه اندازي نمودند.

اين كارخانه كه به نام شركت صنايع فرش راوند كاشان جواز تاسيس دريافت نمود ،در منطقه راوند كاشان و دركيلومتر 12 جاده كاشان قم واقع است، و اولین محصول آن در سال ۱۳۵۳ به بازار عرضه شد. این محصول با نمونه های قبلی کاملاً متفاوت و شباهت ‎های زیادی به فرش دستباف داشت که به خصوص نوع پشمی آن فوق ‎العاده مورد اقبال عمومی قرار گرفت.

3- كارخانه مذكو ربا وسعتي بيش از يكصد هكتار كه بزرگترين و مدرن ترين كارخانه جامع توليد كننده فرش ماشيني از لحاظ ابعاد وسعت وظرفيت و سازمان مديريتي و مهندسي و اداري و توليدي و فروش و خدماتي و رفاهي بود.

كارخانه داراي سازماندهي مديريتي و مهندسي صنعتي (كنترل كيفيت وتوليد وآزمايشگاه هاي مجهز،سيستم انبارها)، خدمات فني مهندسي (برق و نيروگاه، تاسيسات بخار وغيره، تعميرات ونوسازي، امورساختماني)، خدمات مالي و تداركات و فروش (امور مالي و نمايشگاه هاي فروش و نمايندگي ها) خدمات رفاهی عمومی (شهرك مسكوني، مهمانسرا، ترانسپورت رستوران، استخر، باغات وزمين ) بود . كليه پرسنل مديريتي و مهندسي ازميان زبده ترين كارشناسان وتحصيل كردگان دانشگاه هاي معتبر انتخاب شده بودند.

ايجاد بخش مهندسی صنايع كه رشته نوپائي در صنعت آن زمان بود از همان ابتدا مورد توجه بنيانگذاران كارخانه قرار گرفت ، كه اين بخش كليه امور مربوط به كنترل كيفيت و كميت توليد را زير نظر قرار ميداد و با داشتن استانداردها و مجموعه عملیات کنترل کیفیت و آزمایشگاه های مجهز، برانجام مراحل مختلف عملیات تولید، بازرسی و نظارت دقیق و مستمر داشت.

كليه عمليات توليد فرش از ورود مواد اوليه بصورت الياف مختلف و تبديل آن به نخ تار و نخ خواب و رنگرزي نخ و آماده شدن نخ ها براي بافت و بافندگي فرش و تكميل فرش در سالن هاي متعدد و مجهز حلاجي و ريسندگي و رنگرزي و مقدمات بافندگي و بافندگي و تكميل و آهار و بسته بندي انجام ميشد.

اين كارخانه در مدت كوتاهي توانست به موفقيت‌ هاي چشم‌گيري در توليد و صادرات دست يابد و براي خود شهرت جهاني كسب كند. دراين دوره وضعيت اشتغال نيروي كار درمنطقه بصورتي بود كه مديريت كارخانه در سال هاي اوليه راه اندازي كارخانه جهت تامين اپراتورهاي بخشي از سيستم توليد از نيروهاي كشورهاي آسياي دور بخصوص خانم ها استفاده مينمود.

بررسي آماري روند احداث واحد هاي فرش ماشيني طي 4 دهه اخير درايران

نظر به اينكه توليد فرش ماشيني در ايران به ابتداي دهه 50 برمي گردد، اين بررسي در مورد كليه واحد هاي موجود و فعال فرش ماشيني داراي پروانه بهره برداري از وزارت صنعت و معدن و تجارت كه از شروع توليد فرش ماشيني درايران سال 1353 تاكنون احداث شده است صورت گرفته است، آشكار است كه در طي اين دوران واحد هاي متعدد ديگري تاسيس و يا راه اندازي شده و سپس به هر دليل پروانه آن ها باطل شده است كه در اين آمار مورد نظر قرار نگرفته است خلاصه نتايج طي 2 جدول شماره 1 و 2 ارائه گرديده است، در اين بخش تنها به بررسي آماري در مورد نتايج بدست امده ميپردازيم و تحليل نتايج آماري در بخش بعدي به نظر خواهد رسيد.

با بررسي مشخصات كليه واحدهاي فعلي و فعال توليد فرش ماشيني در سرتاسر كشور كه داراي پروانه بهره برداري از وزارت صنعت و معدن و تجارت ميباشند جدول مشخصات تاسيس و ظرفيت توليد واحدهاي فرش ماشيني طي 4 دهه اخير بدست آمده است. (جدول شماره1).

جدول 1- جدول مشخصات تاسيس و ظرفيت توليد واحدهاي فرش ماشيني طي 4 دهه اخير

مرور نتايج دوره ها:

با بررسي سال هاي شروع بهره برداري و تعداد و ظرفيت اسمي توليد مندرج درجدول شماره 1، ميتوان روند احداث واحدهاي فرش ماشيني از سال 1353 تا كنون را در شش دوره دسته بندي كرد، كه بطور خلاصه در جدول شماره 2 با عنوان دوره هاي شش گانه روند احداث واحدهاي فرش ماشيني طي چهار دهه اخير ارائه گرديده است .

جدول 2- دوره هاي شش گانه روند احداث واحدهاي فرش ماشيني طي چهار دهه اخير

دوره اول: طي دوره 5 ساله اول كه در محدوده سال هاي 1353 الي 1357 ميباشد ، پس از تاسيس اولين كارخانه فرش ماشيني در سال 1357 دركاشان، تعداد 14 كارخانه ديگر تاسيس گرديد كه پس از پيروزي انقلاب در سال 1357، هشت واحد آن ها ملي اعلام شد و 6 كارخانه خصوصي باقي ماند، ازكارخانجاتي كه دراين دوره تاسيس شد و 2 كارخانه در حال حاضر فعاليت دارد، هرچند دراين دوره عموما واحدهاي بزرگ فرش ماشيني با ظرفيت هاي 4 الي 12 ميليون متر مربع تاسيس شدند اما واحدهاي باقيمانده از آن دوره در حال حاضر با ظرفيت بسيار پائين فعال هستند. كل پوشش ظرفيت كشور توسط واحد هاي احداث شده در اين دوره در حال حاضر بالغ بر 2400000 متر مربع ميباشد.

دوره دوم: طي دوره 8 ساله دوم كه در محدوده سال هاي 1358 الي 1365 ميباشد، تعداد اندكي كارخانه تاسيس گرديد، از واحدهاي احداث شده دراين دوره تعداد 3 واحد درحال حاضر فعال ميباشد، در اين دوره بطور متوسط ساليانه 0.4 واحد (كارخانه) توليد فرش ماشيني هر يك با ظرفيت اسمي متوسط توليد 387500 مترمربع به كارخانجات فرش ماشيني اضافه شده است، به عبارت ديگر در اين دوره بطور متوسط ساليانه 155000 مترمربع به ظرفيت اسمي توليد فرش ماشيني كشور اضافه شده است و در مجموع در اين دوره به ظرفيت اسمي توليد كل كشور مقدار 1239000 مترمربع اضافه شده است. واحدهاي احداث شده دراين دوره را ميتوان در گروه واحدهاي متوسط قرارداد.

دوره سوم: طي دوره 7 ساله سوم كه در محدوده سال هاي 1366 الي 1372 ميباشد ،افزايش نسبي در تاسيس كارخانجات فرش ماشيني مشاهده ميشود ، از واحدهاي احداث شده در اين دوره تعداد 13 واحد درحال حاضر فعال ميباشد، دراين دوره بطور متوسط ساليانه 1.85 واحد(كارخانه) توليد فرش ماشيني هريك با ظرفيت اسمي متوسط توليد 377000 مترمربع به كارخانجات فرش ماشيني اضافه شده است. به عبارت ديگر در اين دوره بطور متوسط ساليانه 697000 مترمربع به ظرفيت اسمي توليد فرش ماشيني كشور اضافه شده است و در مجموع دراين دوره به ظرفيت اسمي توليد كل كشور مقدار 4878000 مترمربع اضافه شده است. واحدهاي احداث شده دراين دوره را ميتوان در گروه واحد هاي متوسط قرار داد.

دوره چهارم: طي دوره 11ساله چهارم كه در محدوده سال هاي 1373 الي 1383 ميباشد، روند احداث واحدهاي جديد افزايش چشمگيري را نسبت به دوره قبل نشان ميدهد، از واحدهاي احداث شده در اين دوره تعداد 434 واحد درحال حاضر فعال ميباشد، دراين دوره بطور متوسط ساليانه 40 واحد (كارخانه) توليد فرش ماشيني هر يك با ظرفيت اسمي متوسط توليد 85000 مترمربع به كارخانجات فرش ماشيني اضافه شده است. به عبارت ديگر در اين دوره بطور متوسط ساليانه 3412000 مترمربع به ظرفيت اسمي توليد فرش ماشيني كشور اضافه شده است و در مجموع در اين دوره به ظرفيت اسمي توليد كل كشور مقدار 37531000 مترمربع اضافه شده است. واحدهاي احداث شده دراين دوره را ميتوان در گروه واحدهاي خيلي كوچك قرارداد.

دوره پنجم: طي دوره 7 ساله پنجم كه در محدوده سالهاي 1384 الي 1390 ميباشد ،روند احداث واحدهاي جديد افزايش بيشتري را نسبت به دوره قبل نشان ميدهد، از واحدهاي احداث شده دراين دوره تعداد 518 واحد درحال حاضر فعال ميباشد ،دراين دوره بطور متوسط ساليانه 74 واحد(كارخانه) توليد فرش ماشيني هريك با ظرفيت اسمي متوسط توليد 155000 مترمربع به كارخانجات فرش ماشيني اضافه شده است . به عبارت ديگردراين دوره بطور متوسط ساليانه 11149000مترمربع به ظرفيت اسمي توليد فرش ماشيني كشور اضافه شده است ودر مجموع دراين دوره به ظرفيت اسمي توليد كل كشور مقدار 78046000مترمربع اضافه شده است . واحدهاي احداث شده دراين دوره را ميتوان در گروه واحدهاي كوچك قرارداد.

دوره ششم: طي اين دوره اخير و كوتاه كه در محدوده سال هاي 1391 تاكنون ميباشد، روند احداث واحدهاي جديد كاهش زيادي را نسبت به دوره قبل نشان ميدهد، از واحدهاي احداث شده دراين دوره تعداد 15 واحد درحال حاضر فعال ميباشد، دراين دوره بطور متوسط ساليانه 10 واحد (كارخانه) توليد فرش ماشيني هر يك با ظرفيت اسمي متوسط توليد 230000 مترمربع به كارخانجات فرش ماشيني اضافه شده است. به عبارت ديگر در اين دوره بطور متوسط ساليانه 2290000 مترمربع به ظرفيت اسمي توليد فرش ماشيني كشور اضافه شده است. و در مجموع در اين دوره به ظرفيت اسمي توليد كل كشور مقدار 3436000 مترمربع اضافه شده است. واحدهاي احداث شده دراين دوره را ميتوان در گروه واحدهاي متوسط قرارداد.

 بررسي تحليلي روند احداث واحدهاي فرش ماشيني طي 4 دهه اخير درايران

در بخش دوم مقاله با توجه به آمار حاصل از بررسي ها براي روند احداث واحدهاي فرش ماشيني طي 4 دهه اخير شش دوره تعريف شد و با ارائه جداول 1 و 2 مجموعه آمار مختلف براي شش دوره مشخص گرديد، لذا براي دورهاي مذكور باتوجه به اين آمار و نيز اطلاعات و تجارب باقي مانده از گذشته ميتوان تحليل مناسب ارائه نمود.

دوره اول: سال هاي واقع درمحدوده 1353 الي 1357 را ميتوان دوره آغاز احداث واحدهاي فرش ماشيني دانست كه اگرچه تعداد اندكي واحد توليدي در اين دوره راه اندازي گرديده است اما واحد هاي نسبتا بزرگ و جامع و با ظرفيت اسمي بالاي يك ميليون متر مربع حتي تا 12 ميليون متر مربع احداث شده است كه از ويژگي هاي اصلي اين نوع واحدها، به توليد بالا باكيفيت خوب و قيمت تمام شده پائين تر اشاره نمود. فعاليت اين واحدها طي اين دوره كارآفرين و پويا و رو به توسعه و اشتغال زا و كادر ساز بوده واز نظر انتقال اصول و دانش فني صنعت فرش ماشيني به ايران بسيار موثر بوده است. درحال حاضر تعداد بسيار كمي ازكارخانجات اين دوره آن هم با ظرفيت بسيار پائين فعال هستند. واحدهاي احداث شده دراين دوره در گروه واحدهاي بزرگ قرار مي گيرد.

دوره دوم: سالهاي واقع درمحدوده 1358 الي 1365 را ميتوان دوره انقلاب و جنگ تحميلي نامگذاري نمود. دراين دوره وجود چالش هاي سال هاي اوليه انقلاب و سپس وقوع جنگ ايران و عراق سبب گرديد تا تعداد اندكي كارخانه تاسيس گردد كه از واحدهاي احداث شده دراين دوره تعداد 3 واحد درحال حاضر فعال ميباشد، واحدهاي احداث شده در اين دوره داراي ظرفيت اسمي متوسط حدود 387000 مترمربع درسال ميباشد كه در گروه واحد هاي متوسط قرار مي گيرد، درسال هاي پاياني اين دوره يعني از ابتداي سال 1365 گروهي از مهندسين وكارشناسان فني با تجربه كاشان در صنعت فرش ماشيني آنروز شروع به ساخت دستگاه هاي فرش ماشيني با الگو گيري از دستگاه هاي مشابه خارجي نمودند كه آغازي براي تحول در صنعت فرش ماشيني بود.

دوره سوم : سالهاي واقع درمحدوده 1366 الي 1372 را ميتوان دوره احداث واحدهاي فرش ماشيني بادستگاه ساخت داخل نامگذاري نمود. در سال هاي اوليه اين دوره و همزمان با پايان جنگ ايران و عراق كار مشابه سازي دستگاه فرش ماشيني با موفقيت همراه بود و دستگاه فرش ماشيني از نوع ماكوئي با كارائي نسبي توسط گروه مذكور در سطور قبل ساخته شد و اولين دستگاه توسط يكي از سرمايه گذاران علاقه مند به توليد فرش ماشيني خريداري و راه اندازي شد و توليدات اين شركت نو پا با دستگاه ساخت داخل توانست مشتريان زيادي براي خود جذب كند و بزودي با مشاهده موفقيت اين شركت نوپا سرمايه گذاران جديد بيشتري به احداث واحدهاي توليد فرش گرايش پيداكردند وسفارشات جديدتري به شركت ميلاد اولين سازنده دستگاه فرش ماشيني داده شد.

همزمان با اين فعاليت ها در اين دوران و همزمان با پايان جنگ ايران وعراق و بازتر شدن فضاي كسب و كار و شروع برنامه هاي سازندگي كشور گروه هایي از متخصصان صنعت نساجی و دست ‎اندر کاران صنعت فرش ماشینی و همچنین پاره‎ ای از کارخانه ‎داران که تا آن زمان در رشته ‎های دیگر نساجی فعال بودند به فکر ایجاد واحدهای جدید فرش ماشینی افتادند و بتدريج استقبال از دستگاه هاي فرش ماشيني ماكوئي ساخت داخل رونق گرفت و شركت هاي جديد سازنده دستگاه فرش ماشيني براي كسب سهم از بازار پر رونق جديد به ميدان آمدند و رقابت براي ساخت دستگاه فرش ماشيني وارد فاز جديدي شد و دستگاه هاي فرش ماشيني با قيمت رقابتي ارائه گرديد.

با گسترش توليد ماشين آلات فرش بافي داخلي ، و با توجه به قيمت مناسب آن، تاسيس شركت هاي بافت فرش ماشيني نيز افزايش پيداكرد، دراين دوره رشد نسبي را در تعداد واحدهاي احداثي شاهديم بطوريكه از سال 1366 تا پايان دوره (سال 1372) ساليانه بطور متوسط 1.85 واحد به كارخانجات كشور اضافه گرديد كه رشد چهار برابري نسبت به دوره قبل را در تعداد نشان ميدهد واحدهاي احداثي اين دوره از نوع صنايع متوسط بوده و ظرفيت اسمي متوسط هريك از واحدهاي احداث شده دراين دوره نيز حدود 377000 مترمربع درسال ميباشد كه از واحدهاي احداث شده دراين دوره تعداد 13 واحد با ظرفيت اسمي 4878000 مترمربع درحال حاضر فعال ميباشد كه رشد نسبي در تعداد ودر ظرفيت را نشان ميدهد و درحال حاضر فعال ميباشد .

دوره چهارم: سال هاي واقع درمحدوده 1373 الي 1383 را ميتوان دوره رشد جهشي و ماندگار واحدهاي خيلي كوچك فرش ماشيني نامگذاري نمود، روند احداث واحدهاي جديد افزايش چشمگيري را نسبت به دوره قبل نشان ميدهد، و کارخانجات توليد فرش متعدد دراصفهان كاشان و آران و بيدگل و يزد و مشهد و مازندران و تعدادی دیگر در گوشه و کنار کشور را ه اندازي گرديد كه اين روند سال ها و در طول يك دهه ادامه پيدا كرد پس از آن كارخانجاتي نيز با خريد دستگاه هاي فرش ماشيني دست دوم مربوط به آن زمان كه داراي تكنولوژي پيشرفته تري نسبت به مدل هاي ماكوئي بودند و به تازگي اجازه ورود پيدا كرده بودند شروع به کار نمودند.

با نقل مكان متخصصان شاغل مجرب از کارخانه‎ های بزرگ و ملي شده به کارخانه ‎های نوپاي خصوصي رقابت جدیدی در زمینه تولید فرش ماشینی در میان واحدهای بخش خصوصی ايجاد گرديد. از اواسط اين دوره سیر تحول فرش ماشینی در بخش خصوصی آغاز شد. گرايش به خريد و وارد كردن مدل هاي پيشرفته تر دستگاه هاي فرش ماشيني از كشورهاي بلژيك و آلمان با سرعت توليد وكيفيت و رنگ بندي بيشتر فرش توليدي افزايش پيدا كرد.

درحاليكه در دوره قبل ساليانه تعداد بسيار اندكي پروانه بهره برداري صادر ميشد، ولي از سال 1373 يكباره سرعت رشد تاسيس واحدها شتاب گرفت و به تدريج واحدهاي توليد فرش ماشيني بيشتري پروانه بهره برداري دريافت كردند، در اواخر اين دوره با پديد آمدن بازارهاي جديد داخلي وخارجي، سرمايه گذاران ‌آينده‌اي روشن تر را پيش‌ روي خود ‌ديدند كه تمايل به تأسيس كارخانه هاي فرش ماشيني را در بين آن ها تقويت مي كرد. به همين دليل حجم عظيمي از سرمايه‌گذاري در اين صنعت در ايران و بطور عمده و انحصاري درشهرستان‌ هاي كاشان و آران و بيدگل صورت پذيرفت كه این حجم سرمايه‌گذاري صنعتي زمينه اشتغال هزاران نفر از اهالي منطقه را فراهم كرد.

در اين دوره رشد پرشي را در تعداد واحدهاي احداثي شاهديم بطوريكه از سال 1373 تا پايان دوره (سال 1383) ساليانه بطور متوسط 40 واحد و با مجموع ظرفيت 3412000 متر مربع به كارخانجات كشور اضافه گرديد كليه واحدهاي احداثي اين دوره از نوع صنايع خيلي كوچك بوده و ظرفيت اسمي متوسط هر یك از واحدهاي احداث شده در اين دوره نيز حدود 85000 مترمربع درسال ميباشد كه از واحدهاي احداث شده دراين دوره تعداد 434 واحد با ظرفيت اسمي 37531000 مترمربع درحال حاضر فعال ميباشد كه رشد جهشي در تعداد و در ظرفيت را نشان ميدهد.

اما در بخش ساخت دستگاه هاي فرش ماشيني به دليل عدم توجه سازندگان داخلي به ارتقاء و توسعه كمي و كيفي و به روز آوري محصولات خود و عدم توان رقابت با سازندگان خارجي و گرايش خريداران دستگاه هاي بافت فرش ماشيني براي خريد دستگاه هاي روزآمد و مدرن خارجي و برخي عوامل ديگر طي اين دوره و بخصوص در اواخر آن سبب گرديد كه اين صنعت نوپا كه از دوره قبل شروع به فعاليت نموده بود و در طول حدود ده سال رشد و توسعه چشمگيري داشت از اواسط اين دوره رو به افول گذاشته و با كاهش شديد تقاضا مواجه شود بطوريكه اين سازندگان دستگاه فرش ماشيني در حال حاضر يادرحال ركود بسر برده و يا تعطيل شده اند.

دوره پنجم: سال هاي واقع در محدوده 1384 الي 1390 را ميتوان دوره رشد جهشي و ماندگار واحدهاي كوچك فرش ماشيني و دوره نوسازی نامگذاري نمود، روند احداث واحد هاي جديد در اين دوره افزايش بيشتري را نسبت به دوره قبل نشان ميدهد، در اين دوره همچنان ادامه رشد پرشي را در تعداد واحدهاي احداثي شاهديم بطوريكه از سال 1384 تا پايان دوره ساليانه بطور متوسط 74 واحد وبا مجموع ظرفيت 11149000 متر مربع به كارخانجات كشور اضافه گرديد كه رشد بيش از سه برابري را نشان ميدهد.

كليه واحدهاي احداثي اين دوره از نوع صنايع كوچك بوده وظرفيت اسمي متوسط هريك از واحدهاي احداث شده دراين دوره نيز حدود 150000 مترمربع درسال ميباشد كه از واحدهاي احداث شده دراين دوره تعداد 518 واحد با ظرفيت اسمي 78043000 مترمربع درحال حاضر فعال ميباشد. ظرفيت اسمي كل واحدهاي احداثي دركشور دراين دوره بيش از دوبرابر واحدهاي احداثي طي دوره قبل بوده است. از خصوصيات اين دوره گرايش متقاضيان احداث به افزايش ظرفيت اسمي پروانه بهره برداري بوده است. دراین دوره ورود دستگاه های مدرن خارجی نيز افزایش بیشتری را نشان می دهد. افزايش حجم صادرات فرش ماشيني به كشورهاي هم جوار و گرايش بيشتر صاحبان صنعت به افزايش كيفيت و صدور محصولات فرش ماشيني از ديگر خصوصيات اين دوره ميباشد.

دوره ششم: طي اين دوره كه در محدوده سالهاي 1391 الي 1392 ميباشد، روند احداث واحدهاي جديد بطور چشمگيري كاهش را نشان ميدهد. هرچند طول این دوره فعلا کوتاه است و باید منتظر سال های آینده بود اما طي سال 1391 تعداد 15 واحد جديد پروانه بهره برداري گرفته اند.