ضرورت کاربرد کامپیوتر در طراحی فرش ماشینی

با توجه به رقابتي بودن اقتصاد، فرهنگ و هنر در عرصه روابط بين‌المللی، به كارگيري و بهره‌ جستن از برخي نوآوري‌هاي تكنيكي، سخت افزاری و نرم افزاري در جهت ارتقاء سرعت، كيفيت، شناسايي و بازاريابي صحیح توليدات صنايع و هنرهای مختلف امري ضروري و عاقلانه به نظر خواهد رسيد.
در اين ميان صنعت فرش دستباف و فرش ماشینی به عنوان توليدي تجاري، مصرفي و تزئيني كه بخش عمده‌اي از سهم صادرات غيرنفتي كشورمان را به خود اختصاص می داد، سالياني است كه شايد به دليل حاكميت افراطي برخي نظرات و شیوه های سنت‌گرايانه در طراحی، تولید، بازاریابی و فروش دچار ناهنجاري‌هايي در سطح تجارت جهاني گرديده است.
البته لازم به ذكر است عواملي چون ركود اقتصاد جهاني، تغيير مكانيزم زندگي، مصرف و سطح درآمد جوامع خريدار فرش ايران، همچنين بروز شوك هاي سياسي‌ـ اقتصادي به نوبه خود نقش مهمي را در ايجاد پديده ركود دارا بوده اند.
به هرحال فارغ از ايراد مسائل جانبی در اين باره سعي بر آن است تا بعد از مرور مختصری از تاریخ شکل گیری طراحی و نقاشی سنتی فرش، به طور خلاصه يكي از عملي‌ترين، اصلي‌ترين و مهمترين عوامل توليد را در ايجاد يك فرش خوب از زاويه دستاورد نوين تكنولوژي يعني كامپيوتر مورد بررسي قرار دهيم.
گذشتة فرش ايران را مي‌توان از نظر طرح و رنگ در بين ديگر بافته‌هاي پرزدار جهان داراي شاخصه‌هاي زيبايي، اصالت، سنت، فرهنگ، معنويت و كيفيت دانست كه به جز نمونه‌هاي قديمي محدود در موزه‌ها و كلكسيون‌هاي مختلف، تحقيق پيرامون ابتكارات، خلاقيت‌ها و تنوع طرح‌ها و نقشه‌هاي ذهني يا اجرايي فرش امری مشكل به ‌نظر خواهد رسيد.
از آن زمان که فرش بافته شد عنصر طراحی نیز با آن عجین بود. لذا هویت و زیبایی یک فرش بر اساس طرح و رنگ آن مشخص می گردد. نقشه و رنگ  دو ویژگی مهمی هستند که به فرش زیبایی و ارزش هنری می بخشند.
اولین بافته های قالی شاید نیاز به نقشه و طراحی نداشت.  لیکن بافنده با استفاده از خطوط مسقیم به بافت اشکال هندسی پرداخته و بعضاً اگر طرح اسب، بز، پرنده، درخت، کوه و خورشید را استفاده می کرد، به صورتی ساده و تک نقش در بافت اجرا می نمود به همان گونه ای که در طبیعت  به صورت عناصری با ساز و کار مجزا اما در وحدتی جدایی ناپذیر با یکدیگر حضور دارند.
این گونه طرح ها بیشتر در مناطق عشایری و روستایی اجرا شده اند. ضمن آنکه در این مناطق به دلیل کوچ عشایر و نبود فضایی برای ثبت و ضبط نقشه، فرش های بافته شده بدون طرح و نقشه و بر اساس حافظه بافنده تولید می شدند.
در ادامه تاریخ فرش، آن هنگام که بافت فرش در شهر ها مرسوم گردید، انواع مختلف طرح و نقشه اجرا شد که از این میان نقشه های گردان (گل و برگ و اسلیمی) و نقشه های تصویری بیشتر مورد توجه قرار گرفت.
این نوع طرح که از طرح های اسلیمی و گل و بته بصورت تو در تو و توریقی بر روی دایره گردان استفاده می شد به دلیل گستردگی و تنوع در نقش و رنگ، که بر اساس هر منطقه متفاوت بود، گوناگونی بسیار یافت و نیاز به ثبت و بایگانی نقشه  در شهر ها بوجود آمد.
دلایل زیر را می توان برای این مسئله برشمرد:
1.نیاز به وجود فرش هایی با نقشه های معین و شناخته شده
2. بافت فرش تحت نظارت و نظام معین کارگاهی
3. بافت فرش های بزرگ و یکپارچه
4. بافت فرش بطور گروهی
5. امکان کنترل بافت و باز سازی
6. ضرورت انتقال ذوق، خلاقیت و نو آوری بر روی نقشه
7. ضرورت ثبت وانتقال نقشه به نسل های بعدی
در گذشته طراحان ماهر قبل از اجرای نهایی نقشه ابتدا طرح نمونه را به صورت 30×20 کشیده و پس از تایید، آن را به اندازه قالی بزرگ کرده و برای بافت رنگ آمیزی می کردند.
بعد ها طرح بر روی کاغذ طراحی می شد و بیشتر رسم بود که نقاش نقشه دلخواه را نقاشی می کرد و بعد کار را به جدول کش می سپرد تا با مرکب، خط کش و قلم فلزی، خط های عمودی و افقی را کشیده و نقشه را به طوری که هر خانه نمودار یک گره باشد، جدول بندی کند.
این وضعیت هر چند برای نقشه کش و جدول کش به راحتی صورت می پذیرفت ولی برای بافنده مشکلاتی را به همراه داشت. به عنوان مثال گاه موجب می شد یک گره در دو یا چهار خانه قرار گیرد و این مسئله برای بافت دشوار بود. برای رفع این مشکل، اوایل هر گره از طرح را با استفاده از سنجاق سوراخ می کردند تا هر سوراخ نمایانگر یک گره باشد. ولی در مدتی اندک بجای استفاده از سنجاق به نقطه کردن طرح ابتدا با مداد یا جوهر و بعدها بوسیله رنگ پرداختند.
هر چند کشیدن جدول با دست، قلم فلزی و خط کش بر روی پارچه، کاغذ و یا لوحه های حلبی قدمتی 100 ساله دارد، لیکن استفاده از کاغذهای چاپی جدول در فاصله سال های 1315 تا 1320 هجری شمسی اتفاق افتاد و این کار بیش از نیمی از زمانی را که طراحان صرف آماده ساختن کاغذ طراحی می نمودند کاهش داد.
اولین گام ها در جهت تولید نقشه های چاپی به قصد نظم بخشیدن، یکنواخت کردن شیوه های تولید، سهولت در تکثیر، پایین آوردن قیمت و تولید انبوه بود.

چه بسيار طرح‌هايي را كه اذهان نوآور و زيبايي‌شناس بافندگان روستايي و عشايري با سرپنجه‌هاي تواناي خويش بر تار و پود فرش گره زدند و يا هنرمندان طراح و نقاش فرش با چيره‌دستي و مهارتي فراوان افتخاراتي را با نام فرش ايراني و براي هميشه به جهانيان به اثبات رسانيدند که امروز به جز اندكي شاهد فراموش شدن و از بين ‌رفتن صدها و هزاران از آن نقشه‌ها در طي فرايند توليد، بافت و در پي حوادث آتش‌سوزي، سيل، حمله موريانه و… خواهيم بود. لذا «علاج واقعه قبل از وقوع بايد كرد».
درحفظ و صيانت از اين گنجينه ملي، با آن همه وسعت و تنوع مي‌توان از ماشيني كم‌حجم و معجزه‌گر به نام كامپيوتر استفاده نمود كه شايد اگر اغراق نباشد مي‌شود گفت: مجموعه طرح‌ها و نقشه‌هاي دستي موجود در عصر امروز يا گذشته را بتوان در قالب تعدادي محدود لوح فشرده كامپيوتري ذخيره و آرشيو نمود. آرشيوي كه حاوي ارزشهاي علمي‌ـ كاربردي، تحقيقي و تاريخي جامعه فرش ايران مي‌باشد.
كم‌حجم‌بودن، مقاومت در برابر تأثيرات جوي، امكان دسترسي آسان، انجام هرگونه تغييرات در طرح، رنگ و اندازه فايل‌هاي ذخيره شده در هر موقع و هر زمان از ديگر مزاياي آرشيو مذكور مي‌باشد.
و از همه مهم تر نكته آن است كه روند فوق تنها با تخصص فني و هنري هنرمندان طراح و نقاش فرش و در قالب كاربران اصلي اين وسيله مقدور خواهد بود. كاربراني كه:
اولاً: بايد تمام و كمال به اصول طراحي سنتي و دستي فرش آشنايي داشته
ثانياً: فرهنگ، هنر و اصالت‌ها را در قالي ايران باز شناخته
ثالثاً: تكنيك ها، سبک ها و فنون بافت و توليد را همراه با بازار هر منطقه بارها به خوبي مرور كرده باشند.
به همين منظور لازم مي‌دانم تعاريفي را هر چند خلاصه از طراح و طراحي سنتي و كامپيوتري فرش جهت روشن‌ترشدن مطلب ارائه نمايم.

1- ‌طراح سنتي فرش:
«طراح سنتي فرش كسي است كه با تاريخچه طراحي نقشه فرش آشنايي داشته و طراحي ختايي‌ها، اسليمي‌ها، ساير اجزاي نقشه فرش شامل بته جقه ، نقوش گل فرنگ، نقوش حیوانی و … را داشته، محاسبات اوليه مربوط را انجام دهد و بتواند حاشيه‌ها و انواع نقشه‌هاي فرش را طراحي كند.»

2- طراح كامپيوتري فرش:
«طراح كامپيوتري فرش به شخصي اطلاق مي‌گردد كه علاوه بر دارا بودن تمام خصوصيات هنري، فني و تكنيكي طراحي سنتي و دستي فرش،‌ به علوم كامپيوتر و كاربرد آن حداقل در محدودة فعاليت خويش آشنايي داشته و بتواند ابزارها، وسايل و نرم‌ افزارهاي موجود را در جهت ارائه طرح‌ها و نقشه‌هايي نوين، بديع و زيبا تحت سيطره هنري خويش قرار دهد.»
همان گونه كه از اين تعريف استنباط مي‌شود كامپيوتر به عنوان ابزار و علمي كه صرفاً در تسخير شخص طراح مي‌باشد ايفاي نقش مي‌نمايد و تحت هيچ شرايطي قادر به ارائه طرح نخواهد بود.
اين خود مهمترين و محكمترين دليل و مهر اثباتي بر جريان مخالفت برخي بود که نسبت به حضور و كاربرد كامپيوتر در هنر و صنعت فرش دستباف مطالبی را مطرح می نمودند.
چرا كه هنرمندان نقاش ما از ديرباز همانطور كه نقل ‌گردید طرح‌هاي ذهني خويش را بر پارچه‌ یا کاغذهایی كه خويش شطرنجي می نمودند منتقل كرده و سپس رنگ‌آميزي و نقطه مي‌كردند.
پس از گذر زمان و ظهور صنعت چاپ كاغذهاي شطرنجي را در اين جهت به خدمت گرفتند و امروز همانطور كه به طور مثال ماشين‌حساب را به جاي چرتكه در انجام محاسبات مربوط به نقشه و بافت استفاده مي‌كنند به ناچار بايد كامپيوتر را هم در حرفه و شغل خويش به نوعي پذيرفته و هضم نمايند. وگرنه روشن است كه ملل و رقبايي چون هند، چين، ترکیه، پاکستان و …كه در اين بهره جویی نسبت به ما مقدم ترند، چه به سرعت قادرند از لحاظ سطوح كيفي و كمي، در كليه زمينه‌هاي طراحي، رنگرزي، بافت، بازاريابي و صادرات فرش گوي سبقت را از ما بربايند.
در خصوص استفاده از كامپيوتر در فرايند طراحي نقشه فرش اساس و محتوی طرح اوليه توسط طراح بر روي كاغذ و به همان شيوه سنتي خلق شده و پس از انتقال آن با روش‌هاي مختلف به فايل كامپيوتري به جاي هركدام از وسايل سنتي همچون رنگ، قلم‌مو، و كاغذ شطرنجي که قبلا عنوان شد، از ابزارهايي چون موس يا قلم نوري و نرم‌افزارهاي موجود در كامپيوتر مي‌توان بهره جست و طرح سياه قلم و مدادي را رنگ‌آميزي ، نقطه‌چين و كامل نمود.
در اينجاست كه هارموني‌هاي مختلف رنگي را بر روي طرح كامل شده يا در واقع تصوير كلي و نمايشي فرش بافته شده در صفحه مانيتور مي‌توان به را حتي تجربه و مشاهده نمود.
به دنبال مباحث فوق اگر پا را كمي از تفكر سنت‌گرايانه حاکم بر صنعت فرش دستباف کشور كه گاهي همراه با عدم آگاهي و بررسي علمي‌ مي‌باشد، فراتر گذاريم، درك خواهيم نمود كه بيش از هرچيز جنبه هنري، معنوي و در واقع ذات فرهنگي فرش مربوط به مراحل طراحي اوليه، انتخاب و همنشيني رنگ‌ها در كنار يكديگر است كه به ناچار جهت تسهيل در امر خواندن نقشه توسط بافنده، به شيوه‌هاي رنگ و نقطه‌گذاري كامل، كدگذاري، شيوه پوستربافي و… درآمده و نهايتاً روح هنري و معنوي فرش در قالب فنون بافت جلوگر خواهد شد.
مطلب فوق نه به آن معناست كه زحمات و تخصص اساتيد و هنرمندان بافنده و رنگ و نقطه ‌كار فرش را ناديده بگيريم بلكه منظور ارائه استدلالي بر رد نظرات برخي مبني بر از بين‌بردن روح هنر توسط كامپيوتر در فرش مي‌باشد. چرا كه صرفاً در مرحله رنگ و نقطه و ديگر مراحلي كه فقط لازمه‌اي است براي رسيدن به جلوه و رخ اصلي فرش اين ابزار نوين كاربرد خواهد داشت.
اين مطلب هرگز فراموش نشود كه چنان چه روزي از طرح‌ريزي اوليه نقشه فرش تا محصول نهايي در قلمرو و تصرف عملياتی ابزار هوشمندي غير از انسان متفكر در آيد مي‌توان از ماشينيزم و ابتذال در هنر و صنعت فرش نام برده و خطر نابودي آن را احساس كرد .
لذا لازم است توليدكنندگان، صاحب نظران، دوستداران و حاميان سنتي فرش ماشینی و دستباف کشور در مورد طراحي فرش هم با استفاده از ابزارهاي نوين منطقی برخورد نموده و اجازه بدهند ترويج، آموزش و فراگيري آن در سطح جامعه فرش ايران و مخصوصاً بین اقشار تحصیلکرده و علاقمند، از طريق اساتيد و هنرمندان متخصص و آشنا به سنت‌ها و تكنولوژي جدید و برتر این منسوج، به خوبی انجام پذيرد.
در همين ارتباط لازم مي‌دانم جهت آشنايي بیشتر به طور اجمال برخی از قابليت‌ها و امكانات تهيه‌ نقشه‌ توسط كامپيوتر را در مقايسه با نقشه‌هاي دستي فرش را عنوان نمایم.

1- قدرت آرشيو، نگهداري و ايجاد زمينه مطالعه و بررسي علمي، تاريخي و هنري طرح‌ها و سبك‌هاي مناطق مختلف قاليبافي از طريق تبديل نقشه‌هاي دستي به فايل‌هاي كامپيوتري.
2- بازسازي، مرمت و احياء نقشه‌هاي دستي آسيب ديده و فراموش شده.
3- امكان انجام هرگونه تغييرات در طرح، رنگ و اندازه نقشه.
4- ايجاد آلبوم و نمونه‌هايي از رنگ‌ها و اندازه هاي مختلف هر طرح به‌ عنوان پيش‌فرض بافت جهت بازاریابی و فروش.
5- چاپ و پرينت شطرنجي ‌شده خوانا و واضح نقشه ها.
6- انجام كدگذاري كامپيوتري بر روي رنگ‌ها و نقطه‌هاي نقشه جهت كاهش ضريب خطاي بافنده در تشخيص رنگ، نقشه‌خواني و بافت.
7- امكان تنظيم و شبیه سازی طرح براساس کیفیت بافت پشم، كرك يا ابريشم قبل از بافت در كامپيوتري.
8- جانمایی و تطبیق دادن طرح تهیه شده در دکورهای مناسب جهت جلب نظر خریداران  و سفارش دهندگان.
9- بر خلاف طراحی به صورت دستی، قدرت سريع بازگشت و انجام اصلاحات در حين كار در صورت بروز هرگونه اشتباه در رنگ، طرح و نقطه ها.
10- سرعت تكرار و قرينه‌سازي بالاي طرح خصوصاً در طرح‌هاي واگيره‌اي و تکراری.
11- ارزان و قابل دسترس‌بودن بعضی از نرم افزارهای طراحی و چاپ نقشه.
12- انتقال سريع و آسان طرح‌هاي اجراء شده از طريق اينترنت به هر نقطه از كشور و جهان به منظور سهولت در دريافت و تحويل سفارش.
13- مشخص‌نمودن دقيق و صحيح تعداد گره، متراژ، وزن و درصد مربوط به استفاده هررنگ در يك طرح، كه اين پارامتر در توليد از لحاظ اقتصادي و تهيه مواد اوليه و به دليل جلوگيري از اتلاف وقت، ضايعات خامه مصرفي و احتمال دو رنگي در رنگ‌هاي اصلي زمينه بر اثر اتمام در حين بافت، داراي اهميت فراوان مي‌باشد.
14- برخلاف تصور امکان بالایی در ایجاد اشتغال‌ حرفه ای و سود آور برای هنرمندان و سایر کاربران متخصص این رشته دارد.
15- امكان ارائه خدمات طراحی و مشاوره ای آنلاین و سریع در طرح و رنگ از سوي كاربر و هنرمند طراح به توليدكنندگان و خريداران فرش.

در پايان به كليه توليدكنندگان، فارغ التحصیلان دانشگاهی، شاغلین و هنرمندان مولد و کارآفرین در زمینه های مختلف فرش ماشینی و دستباف پیشنهاد می گردد تا نظر به حساسیت توجه سریع و بی دریغ در تامین نظرات مشتریان برای ایجاد هرگونه تنوع منطقی و قابل انجام در طرح و نقشه، رنگبندی و رج شمار که می تواند همراه با قابلیت انعطاف پذیری بالا در انجام اندازه، ابعاد و اشکال خاص مورد سفارش آنها نیز باشد، سهم بازار خدمات هنری و تخصصی خود را به جامعه فرش افزایش داده و برای گشودن دروازه هایی توام با انگیزه ای عالی جهت توسعه و دستیابی به نوآوریهایی جدید و بدیع، در خصوص دستیابی به فن آوری های نرم افزاری و سخت افزاری موجود تلاش نمایند. که این این امر در دنیای امروز همان گونه هم که در مقدمه اشاره شد، بدون بهره جویی از امکانات، اطلاعات  و اخذ آموزشهایی مناسب مقدور و قابل رقابت نخواهد بود.

بسیار واضح است که طرح و رنگ به عنوان مهمترين عنصر بصري در فرش به شمار رفته و توجه و نظر هر بيننده و خريدار را در بين هزاران كالاي مشابه به خود جلب نموده و اینگونه است که می تواند تاثير متمايز بودن محصولات شركتهاي مختلف توليدي را در ميان بازارهاي داخلي و خارجي چشمگير نمايد.
آمارها و شواهد از بیکاری یا رهایی دانش آموختگان دانشگاههای فرش کشور در حرفه و مشاغلی غیر مرتبط با موضوعات اصیل و عظیم فرش کشور نشان می دهد که شاید توجه و تاکید بی دلیل و از روی عدم اطلاع از شیوه کاری سایر رقبا در داخل کشور بوده است که جامعه سنت گرای طراحی، تولید، رنگرزی و تجارت این صنعت، چندان رغبتی در جذب و بکارگیری این متخصصین و تحصیلکرده ها نشان نداده و موجبات برخی تاخیر و عقب ماندگی را در مقایسه با سایر رقبایمان فراهم آورده است.