انحصار ابریشم در دست ارمنی ها

صفویه کدام گروه ها را بالاکشید؟

قالیچه ابریشمی متعلق به دوران صفوی ابریشم در روزگار صفوی یکی از کالاهای عمده در تجارت ایران بود که در آن ارمنی ها و غلامان نیز سهم بسزایی داشتند. در بخش چهارم از گزیده کتاب «غلامان خاصه، نخبگان نوخاسته دوران صفوی» تجارت ابریشم در این دوران با تاکید بر این دو گروه مورد بررسی قرار می گیرد.

جلفایی ها در عوض ابریشمی که به اروپا می فروختند نقره برمی گرداندند و به علاوه پوشاک و شیشه و آینه و تلسکوپ و نقاشی و کتاب و ساعت های اروپایی، اما این اقلام اخیر هیچ یک به اندازه نقره در بازار ایران و هند خریدار نداشت. همه طلاو نقره ای را که وارد قلمرو صفوی می شد، ارامنه از راه بازارهای روس و عثمانی می آوردند. منابع صفوی و اروپایی نشان می دهند که به رغم دخالت کمپانی های اروپایی هند شرقی در تجارت ابریشم، این گردش پول نقره تا حدود زیادی از طریق ارامنه صورت می گرفت. عوامل انگلیسی در ایران و هندوستان همیشه نقدینه کم داشتند و اغلب بی نتیجه از روسای خود خواستار ارسال پول می شدند. هلندی ها نیز با اینکه توفیق بیشتری داشتند با ممنوعیت هایی روبه رو بودند و اجبارا در مقابل اجناس شان ابریشم ایرانی می بردند. با این همه، صدور نقره از ایران به هند را هم حتی المقدور ادامه می دادند.
در این دوره هندوستان بزرگ ترین شریک تجاری ایران در آسیا و اروپا بود. نقره حاصل از صدور ابریشم ارامنه به هندوستان می رفت. هند در عوض به ایران پنبه و سنگ های قیمتی و بسیاری کالاهای دیگر صادر می کرد. سانجای سوبرهمن یام ادعا می کند که وقتی ارامنه میدان دار شدند، گروهی از بازرگانان سرشناس ایرانی از فعالیت در هند، سرزمین فرصت های تجاری، دست کشیدند. جامعه بزرگ تجار ایرانی در سورات و گولکوندا روابط تجاری مهمی با ایران برقرار کرده بود. ولی الطاف شاهانه به جلفایی ها امتیازاتی می داد که دیگر بازرگانان ایران نداشتند. اما خود شاه هم از این امتیازها سود می برد؛ زیرا غلامان و ارامنه تنها کارگزاران شاه بودند که هیچ پیوند اجتماعی جز با دربار او نداشتند از این رو تابع منویات شاه بودند.
از سوی دیگرارامنه روابط تجاری فراوانی نه فقط با اروپا که با تجار هندی و حتی ایرانی های دور از وطن داشتند. روابط جلفا با هند بسیار محکم بود؛ زیرا خانواده های بسیاری، چون نتوانستند به عالی ترین رتبه ها در سلسله مراتب تجار حاکم بر محله ارامنه برسند، از جلفای نو به هند رفتند. کلیسای اسقفی جلفای نو بر همه کلیساهای ارامنه هند سیطره داشت و ارامنه هند با جلفای نو در یک واحد اداری کلیسا بودند روابطی که جلفایی ها در هند داشتند ضامن موفقیت شبکه تجاری آنها در آسیا و اروپا بود. در این تجارت آسیایی و اروپایی، نقره ای که جلفایی ها راه اروپا از قاره آمریکا وارد می کردند، با کمک به شاه عباس در تامین هزینه های دولت و ارتش جدیدش، نقش سیاسی مهمی در ایران پیدا می کرد. کار ایجاد شاهنشاهی صفوی از طریق جنگ در گرو پولی بود که از تجارت ابریشم به دست می آمد. در گام نخست، شاه باید نواحی ابریشم خیز کنار دریای خزر را در دست می گرفت و تولید ابریشم را افزایش می داد.

ناحیه خزر و تولید ابریشم
شاه عباس دیری پیش از آنکه جلفایی ها را جابه جا کند حاکمیتش را در منطقه دریای خزر تثبیت کرده بود و گیلان و مازندران دو ناحیه ابریشم خیز مهم تر در این منطقه بودند. او پس از آنکه جنگ داخلی دوم را در ۱۵۹۰/۹۹۸ پایان بخشید گیلان و مازندران را اراضی خاصه اعلام کرد و غلامانی را به والی گری و وزارت آنها گمارد. وزیران یک سوم عواید این ولایات را به خزانه شاه می فرستادند. این تبدیل اراضی به اراضی خاصه در ۱۵۹۸ و ۱۵۹۹ و ارتقای غلامان به والی گری از اختیارات سرکردگان محلی کاست. شیروان در ۱۶۰۷ تصرف شد ولی هرگز در زمره اراضی خاصه قرار نگرفت، گر چه بعد از این تاریخ والی های آن نیز همچون دیگر ولایات ابریشم خیز از غلامان بودند. این اصلاحات مقدمه ایفای نقش مهم غلامان در تجارت ابریشم بود.
تجارت ابریشم همچنین سبب نقل مکان ارامنه و گرجی ها از قفقاز به کناره دریای خزر برای تولید ابریشم و پرورش درختان توت شد.
سیاحان اروپایی از جمله ژان شاردن و پی یتر و دلاواله نوشته اند که ناحیه خزر از اهالی شهرهای مختلف قفقاز پر شد؛ ولی نوشته های دو سیاح در مواردی با هم اختلاف دارند. دلاواله می نویسد که ارامنه با کرم ابریشم و درخت توت کاری نداشته و فقط از آنها خواسته شد که رز برای شراب گیری پرورش دهند. پرورش کرم ابریشم را به گرجی ها سپردند، اما شاردن هر دو گروه را دخالت می دهد:
«امیر نامبرده، فاتح قوی پنجه، عده کثیری را از ارمنستان و گرجستان به آنجا برد… تا از جمله کرم های ابریشم با ملاطفت پرورش یابند و در آن نواحی به درجه کمال نائل شوند. والده اش که مازندرانی بود و در نتیجه خود او را هم می توان اهل آن دیار دانست… از طرف دیگر از او خواست که سرزمین را باز مسکون کند. عباس فرمود آنجا شهرها ساختند و قصرهای مجلل افراشتند تا کوچ نشین آبادان شود؛ مع ذلک هوای نابکار چنان بنای ناسازگاری با طرح ها و نقشه های او که با نهایت دقت و مراقبت نطفه بسته بودند گذاشت که قریب چهل سال پیش که من در مازندران بودم عده مسیحیان از سی هزار خانواری که ابتدا در منطقه سکونت داشتند به حدود چهارصد خانوار تقلیل یافته بود.»
پل ریکو نیز از اشتغال ارامنه به پرورش کرم ابریشم در ارمنستان نوشته است. ارامنه جلفا هر ساله به سواحل خزر می آمدند تا سهم ابریشم خود را برای فروش به بازارهای عثمانی ببرند. اوایل عصر جدید، بیشتر ابریشمی که در اروپا بافته می شد در سواحل خزر و نقاطی که امروزه در شمال غرب ایران واقع اند به عمل می آمد. سال ۱۶۱۲ شاه عباس شهر فرح آباد را ساخت، شهری ییلاقی که وصفش در نامه ای از پی یتر و دلاواله آمده است. او ژانویه ۱۶۱۷ در این شهر شاه عباس را دید و نامه را از آنجا فرستاد. منطقه از داخل کاخ پیدا بود. جاده های خوبی برای تسهیل حمل ونقل ابریشم ساخته بودند. یک جاده سرتاسر طول ساحل را طی می کرد و جاده دیگری از فرح آباد به جنوب تهران امروز می رسید. شاه برای مراقبت از حمل ونقل ابریشم عده ای راهدار گماشته بود. راهداری علاوه بر اینکه امنیت راه ها را تضمین می کرد وسیله موثری هم برای مراقبت سیاسی بود.
اهالی جلفای نو هر ساله به سواحل خزر و بازارهای عثمانی سفر می کردند. شاه عباس اول در برهه ای از قرن هفدهم که تقاضای ابریشم خام در اروپا افزایش یافته بود از این بازرگانان دنیادیده ارمنی برای تحقق بخشیدن به رویای شاهنشاهی نوترکیب اش بهره برداری کرد. شبکه های جلفایی ها در بازارهای عثمانی و اروپایی در تحصیل طلاو نقره به آنها کمک می کرد. سرشناسی و ورزیدگی آنها در صدور ابریشم تولید ایران برای شاه عباس غنیمت بود.

مزایده فروش ابریشم
مزایده فروش ابریشم که دربار صفوی در ۱۷ سپتامبر ۱۶۱۹/۸ شوال ۱۰۲۸ به مدیریت محب علی بیگ غلام برگزار کرد آیینه تمام نمای پیوندهای اقتصادی صفویه با ارامنه تاجر ابریشم بود. این واقعه را پی یترودلاواله و چهارکارگزار انگلیسی در ایران نقل کرده اند. کمپانی هند شرقی به تازگی مشتری ابریشم خام ایران شده بود، اما این مزایده را به ارامنه باخت.

روزنامه دنیای اقتصاد، شماره ۲۶۱۶ به تاریخ ۲۶/۱/۹۱، صفحه ۳۱ (تاریخ اقتصاد)