«پته دوزی» ایران در دست زنان افغان

هنر پته دوزی به‌عنوان یکی از هنرهای دستی اصیل و با ارزش کرمان که ریشه در تاریخ و گذشته فرهنگی مردم این دیار دارد امروز در حال زوال است و با ادامه روند کنونی در آینده‌ای نه چندان دور، تنها یاد و نامی از این صنعت باقی خواهد ماند.

طی چند سال گذشته با افزایش هزینه دوخت پته و به تبع آن بالا بودن قیمت فروش آن، بازار تولید و فروش این هنردستی کم رونق شده است، به گونه ای که دیگر کمتر زن و دختر کرمانی تمایلی به صرف وقت بسیار برای دوخت پته می کند؛ موضوعی که باعث شده علاوه بر نزول این صنعت، زنان افاغنه بازار دوخت پته کرمان را به دست بگیرند. برخی از زنان و دختران افغان نیز که پته دوزی را در کرمان یاد گرفته اند، اکنون با بازگشت به کشورشان به دوخت پته و ارسال آن به ایران برای فروش به عنوان پته کرمان اقدام می کنند.

زهرا رحیمی یکی از زنان پته دوز کرمانی می گوید: با افزایش قیمت فروش پته به دلیل بالارفتن قیمت مواد خام مورد نیاز، این هنر دستی در سال های اخیر با کم مهری مواجه شده است.

وی می گوید: در حالی که روزگاری در هر خانه زنان در حال بافت پته بودند، امروز سرنوشت این هنر چهارصد ساله کرمان به دست زنان افغانی افتاده و مسیر نزولی همچون قالی کرمان را طی می کند؛ به نحوی که امروز کمتر زن یا دختر کرمانی پیدا می شود که پته دوزی را شغل اصلی و منبع اصلی درآمد خود به شمار آورد. وی یکی از علل فراموشی این هنر را از مد رفتن پته عنوان می کند و می گوید: کنار گذاشتن کار پته دوزی ضربه بسیار سنگینی به پته کرمان زد و هم اکنون هر چه به جا مانده از دوران قاجاریه و زندیه است.

یکی از کارشناسان پته کرمان نیز با اشاره به این که پته به عنوان یکی از صنایع دستی (رودوزی ـ سوزن دوزی) کرمان، حاصل دستان هنرمند بانوان کرمانی است، می گوید: اکنون تولیدکنندگان پته را زنان افغان تشکیل می دهند و آنها به دلیل سرعت دوخت و دوز و قانع بودن به دستمزد کم در واقع بازار بی رونق پته را در دست گرفته اند. وی با بیان این که اگر پته کرمان با این شیوه و روال ادامه پیدا کند قطعا به سرنوشت قالی کرمان دچار خواهد شد، می افزاید: جوان ها و زنان امروزی کرمان دیگر راغب به تولید پته نیستند، چرا که تامین مواد اولیه آن بسیار گران و از سوی دیگر دستمزدهای آن نیز بسیار ناچیز است و همین عوامل باعث شده که از تولید پته دوری کنند.

سمانه ساعدی که یکی از تولیدکنندگان پته به شمار می رود درباره چگونگی حفظ این هنر ادامه می دهد: با توجه به شرایط فعلی سعی کردیم کاربرد و طرح پته را تغییر دهیم، لذا از آنجایی که اندازه پته ها بسیار بزرگ است و هزینه های تولید آن نیز بالا رفته است، ترجیح دادیم طرح ها را کوچک و با کاربردی کردن آن سعی کردیم زنان و جوانان امروزی را ترغیب به تولید پته کنیم و قدرت خرید مردم را افزایش دهیم. تا زمانی که بازار داخلی و خارجی پته شناسایی نشود توسعه پیدا نخواهد کرد.

لزوم حفظ اصالت پته

با وجود تمامی مشکلاتی که امروزه هنر دستی پته دوزی در کرمان با آن مواجه است، معاونت صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان کرمان در گفت وگو با جام جم از اقدامات این سازمان برای حمایت از صنعتگران پته دوز کرمانی و بیمه شدن ۴۰۰۰ نفر از آنها طی سال گذشته خبر می دهد.

زاهدیان می گوید: ما برنامه های خاصی را برای حفظ و احیای پته در دست اقدام داریم که بیمه کردن هنرمندان پته دوز در قالب طرح حمایت از مشاغل خانگی یکی از این برنامه هاست.

وی با اشاره به این که آمار دقیقی از میزان صادرات پته کرمان به خارج از کشور وجود ندارد، می گوید: متاسفانه اکنون به دلیل این که صادرات پته از گمرکات استان کرمان صورت نمی گیرد، آمار دقیقی از میزان صادرات آن وجود ندارد ؛ اما با وجود این ما با برگزاری یا شرکت در نمایشگاه های صنایع دستی داخلی و خارجی و همکاری با اتاق بازرگانی سعی داریم صادرکنندگان کشورمان را با این هنر دستی باارزش آشنا کرده و با شناسایی بازار های خارجی، پته را به نقاط مختلف جهان صادر کنیم.

تغییر کاربری پته برای زندگی امروزی

زاهدیان با تاکید بر کاربردی کردن استفاده از پته در زندگی امروزی می گوید: امروزه برای رونق دادن به بازار فروش پته باید آن را براساس سلیقه روز کاربردی کرد و گاهی حتی با تغییرات کوچک در طراحی نقوش آن می توان به پته کاربرد بیشتری داد و آن را در سبد کالاهای مصرفی خانوار ها گنجاند. به عنوان مثال در گذشته از پته بیشتر برای تزئین استفاده می شد، اما امروز می توان علاوه بر تزئین دکوراسیون و چیدمان منزل از طرح های پته در زیبا کردن لباس های زنانه، روتختی و رومیزی استفاده کرد تا مورد پسند جوانان امروزی قرار گیرد.

زاهدیان هزینه بالای تولید و افزایش قیمت فروش پته را یکی از موانع موجود بر سر راه رونق دوباره بازار آن می داند که به گفته وی می توان با کوچک کردن اندازه های پته ها و نوع کاربرد آنها روی آنها قیمت های مختلفی گذاشت.

وی مهم ترین مشکل امروز صنعت پته دوزی کرمان را رقابت با سوزن دوزی های خارجی وارداتی عنوان می کند و می گوید: به دلیل قیمت های پایین پارچه های سوزن دوزی شده وارداتی خارجی، بازار فروش پته در حالی دچار رکودشده است که این نوع سوزن دوزی های وارداتی از کشور های هند و پاکستان کیفیت بسیار پایینی دارند و از نظر زیبایی نیز پته کرمان بسیار بهتر از آنهاست.

رئیس اتحادیه فرش و پته کرمان هم در باره قیمت پته می گوید: پته سفید نقش بازوبند محراب ترنج، گران ترین پته است و بسیار ریز و پرکار است و برای رومیزی استفاده می شود و اکنون با قیمت بیش از دو میلیون تومان به فروش می رسد و نرخ آن با توجه به اندازه تعیین می شود.

وزیری نسب در زمینه ارزان ترین پته ای که در کرمان خرید و فروش می شود، هم می گوید: ارزان ترین پته، بوته است که با قیمت ده تا ۱۵ هزار تومان به فروش می رسد، البته ارزان ترین پته به رنگ سفید است و نرخ گذاری علاوه بر رنگ براساس اندازه و کیفیت دوخت متغیر است.

گران ترین پته

قدیمی ترین، ارزشمندترین و زیباترین نوع پته حاصل تلاش ۴۰ دختر کرمانی در طول چهار سال است. این پته که بیش از یک قرن از عمر آن می گذرد،در گذشته پوشش مقبره شاه نعمت الله ولی، شاعر و عارف نامدار کرمانی بود که به دلیل ارزش هنری بالای آن به موزه انتقال یافت تا از آن مراقبت بیشتری صورت گیرد؛ کارشناسان صنایع دستی این پته را ده میلیارد تومان قیمت گذاری کرده اند. پته دوزی نوعی از رودوزی است که در آن تمام سطح پارچه به وسیله بخیه های نخی و رنگین پوشیده می شود. بیشتر هنرمندان پته دوز کرمانی که از زنان و دختران خانه دار هستند با کمک سوزن نقوشی ذهنی را که ملهم از پندارها و بینش های شخصی شان است بر زمینه پارچه پشمی ضخیمی به نام «عریض» می نشانند که طرح های زیبایی چون: بوته، سرو، ترنج و… پدید می آید. نمای پته، منظره ای بدیع از گل و بوته های رنگین را به نمایش می گذارد و از آنجا که پدیدآورندگان این نما، به طور معمول زنان و دختران کرمانی بوده اند، آن را نمادی از هزاران درد، رنج و گاه شادی و شعفی دانسته اند که در ذهن این زنان و دختران منقوش بوده است.با وجود اهمیت و زیبایی این هنر دستی زنان کرمانی، پته هنوز برای بسیاری از مردم کشور ناشناخته مانده است و در این میان برخی بی توجهی ها و مشکلات باعث از دست رفتن جایگاه این هنر دستی با ارزش شده است.

حکمت قاسم خانی / جام جم کرمان